Bài chòi là thú chơi khá phổ biến của người dân các tỉnh miền Trung từ Quảng Nam, Quảng Ngãi đến Bình Định, Phú Yên… mỗi dịp đầu xuân hoặc hội hè, đình đám, lễ lạc… nhưng có một thời gian dài, loại hình văn hoá này chỉ còn là hoài niệm đẹp về thời xưa cũ.Ở Quảng Nam, chỉ từ khi có Đêm rằm phố cổ Hội An (1998), bài chòi mới xuất hiện trở lại với hình thức “hội” chơi và những nét văn hoá đặc sắc của nó được phục hồi. Không phải là chiếc nôi của bài chòi nhưng với ý thức giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá của ông cha, người Hội An đã tạo được một vị thế đặc biệt cho loại hình văn hoá phi vật thể này.
“Giữ hồn” cho bài chòi Hội An
Người Hội An đã tạo được vị thế đặc biệt cho bài chòi, dù Quảng Nam không phải là chiếc nôi của loại hình văn hoá phi vật thể này.
Phục hồi
Bài chòi là thú chơi khá phổ biến của người dân các tỉnh miền Trung từ Quảng Nam, Quảng Ngãi đến Bình Định, Phú Yên… mỗi dịp đầu xuân hoặc hội hè, đình đám, lễ lạc… nhưng có một thời gian dài, loại hình văn hoá này chỉ còn là hoài niệm đẹp về thời xưa cũ.
Ở Quảng Nam, chỉ từ khi có Đêm rằm phố cổ Hội An (1998), bài chòi mới xuất hiện trở lại với hình thức “hội” chơi và những nét văn hoá đặc sắc của nó được phục hồi. Không phải là chiếc nôi của bài chòi nhưng với ý thức giữ gìn và phát huy các giá trị văn hoá của ông cha, người Hội An đã tạo được một vị thế đặc biệt cho loại hình văn hoá phi vật thể này.
Năm 2004, cùng với “Đêm phố cổ Hội An”, bài chòi Quảng Nam được trao giải thưởng “The Guide Award” – giải thưởng du lịch – dịch vụ uy tín nhất Việt Nam được tổ chức thường niên, sánh vai với cồng chiêng Tây Nguyên (lúc đó đang được đề nghị để UNESCO công nhận là di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại) cùng các loại hình: quan họ Bắc Ninh, rối nước Hà Tây, ca trù Hà Nội, ca Huế, đờn ca tài tử Nam Bộ…
Và hiện nay, trò chơi bài chòi đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu với người dân và du khách thập phương khi đến tham quan, thưởng lãm khu phố cổ – di sản văn hoá thế giới.
Quãng đường cùng những nỗ lực phục hồi đã qua (từ 1998 đến nay) tuy ngắn ngủi nhưng ghi dấu ấn sáng tạo và cố gắng lớn lao của những người làm văn hoá ở Hội An. Từ trò chơi đánh bài tới (6 người), bài trùng (4 người) ở nhà, ở hàng xóm, tiến đến sân đình (ngồi chiếu), dưới đất lên dàn (tre) rồi lên chòi, bài chòi chỉ là trò chơi dân gian thông thường của những nông dân có giọng hô hay, có tài hô diễn trong các cuộc vui thôn xóm.
Được chơi bài chòi là dịp để người chơi thả mình thư giãn trong tiếng trống rộn ràng, trong giọng hô hát nồng ấm với những lời ca bình dị, ứng đáp nhanh nhạy thông minh, giàu gợi tưởng và cũng rất ý vị, khôi hài…
“Tiếng lành đồn xa”
Sau thời gian bị lãng quên, đến khi Hội An đưa vào thành hoạt động trong những đêm phố cổ thì bài chòi mới được dàn dựng bài bản: có chòi đẹp để ngồi, có trống chầu, trống con, có đàn cò, đàn nhị, song lan… để đệm khi hô hát và có trang phục, đạo cụ biểu diễn đẹp hơn.
Dần dà theo từng hội chơi, từ chỗ chỉ là trò chơi dân gian, các nghệ nhân Hội An dựng thành những tiết mục nghệ thuật hoàn chỉnh và liên tục được cử tuyển hoặc mời chọn tham dự các liên hoan nghệ thuật dân ca, dân vũ cấp khu vực cũng như toàn quốc. “Tiếng lành đồn xa”, những năm gần đây bài chòi Hội An còn được mời diễn giao lưu văn hoá và phục vụ các hội nghị cấp cao quốc gia cũng như quốc tế.
Suốt 12 tháng trong năm, bài chòi luôn được tổ chức trong các cuộc hội lễ, biểu diễn nghệ thuật của phố cổ… Bình quân mỗi năm trên 170 buổi diễn xướng, với hơn 50 buổi phục vụ người dân và du khách trong và ngoài tỉnh vẫn chưa đáp ứng hết nhu cầu thưởng ngoạn, có thể xem là minh chứng sinh động cho sức sống và sự lan toả của loại hình nghệ thuật dân gian này.
Các mẹ, các chị ở quanh phố cổ và các vùng lân cận Hội An… cứ thấy không tổ chức chơi bài chòi trong những dịp vui vầy là cảm thấy trống vắng, hụt hẫng. Du khách cũng vậy, cứ đến Hội An là dứt khoát đòi đi chơi bài chòi. Nhiều người bảo nhau: Hội An không phải nơi sinh ra bài chòi nhưng ai cũng muốn đến đây để nghe hô bài chòi. Điều đó cho thấy Hội An có cách làm hay! Tiếng thơm dần vang xa…
Tri ân
Có được “hoa thơm trái ngọt”, người Hội An luôn tự hào về những giá trị văn hoá cha ông để lại. Ý thức “lần trong di cảo” vẫn thường trực trong các thế hệ hôm nay. Càng không thể quên những nghệ nhân quần chúng bình dị nhiệt thành, bao lớp công chúng mê say theo tiếng trống, lời hô bài chòi.
Và không thể không kể đến những đóng góp nhiệt thành và đầy tâm huyết của các nhạc sĩ, nhà nghiên cứu âm nhạc như: Trương Đình Quang (Đà Nẵng); những người làm công tác quản lý, nghiên cứu, sáng tác và sưu tầm như: Trần Sung, Võ Phùng, Trần Văn Nhân, Phùng Tấn Đông, Phạm Phú Sương, Phùng Sơn (Hội An)…
Đặc biệt, sự say mê bền bỉ của những tài năng bài chòi xuất thân từ chính mảnh đất Hội An như: Nguyễn Đáng, Ngọc Huệ, Thu Hương, Lệ Nga, Văn Quí… đã “giữ hồn” cho loại hình nghệ thuật độc đáo này, để bài chòi tồn tại; cũng như góp phần đáng kể, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo của công chúng.
Hội văn nghệ dân gian Việt Nam và các nhà nghiên cứu, lý luận, từng gắn bó máu thịt với nghệ thuật dân gian, với văn hoá Quảng Nam đã đánh giá cao những nỗ lực của Hội An trong việc bảo tồn và phát huy loại hình diễn xướng dân gian này.