Chuyên mục tin tức: Tin âm nhạc

Sự kiện “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ” được UNESCO vinh danh là niềm vui lớn đối với di sản nước nhà, đồng thời cũng đặt câu hỏi trước việc phải nhận diện đúng về giá trị văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu. Đó là chìa khóa để tháo gỡ những băn khoăn lo ngại về sự biến tướng có thể đang tồn tại trong hầu đồng – nghi thức văn hóa hạt nhân của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ.

Chúng tôi có cuộc trao đổi với Tiến sĩ Lê Thị Minh Lý – Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và phát huy giá trị di sản văn hóa về những giá trị của “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ” về những vấn đề chung quanh sự kiện này.

UNESCO không vinh danh tín ngưỡng mà vinh danh giá trị văn hóa

– Thưa bà, chúng ta vô cùng vui mừng trước thông tin, hồ sơ về Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được Ủy ban Liên Chính phủ Công ước UNESCO 2003 nhanh chóng thông qua mà không bị chất vấn, tranh luận. Vậy, hồ sơ này đã thuyết phục được Hội đồng UNESCO như thế nào?

-Việc vinh danh này nhằm mục tiêu nhận diện giá trị văn hóa của Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu cùng với các cộng đồng là chủ thể, có tính đại diện. Họ đã thực hành di sản lâu đời, được trao truyền qua nhiều thế hệ. Nay họ đề cử và tự cam kết bảo vệ bằng kế hoạch chương trình cụ thể. Hồ sơ của chúng ta đã đáp ứng tất cả các tiêu chí đó vì vậy ngay từ vòng 2, vòng thẩm định của Ban Tư vấn, hồ sơ đã được đồng thuận 100%. Khi Ủy ban xét lần cuối ngày 1-12 hồ sơ này đã ngay lập tức được thông qua.

Hồ sơ “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ” được UNESCO công nhận trước hết là ở giá trị tập quán/tục thờ Nữ thần. Các vị thần là nữ tượng trưng cho thiên nhiên (Lửa, nước, đất, cây). Những nhân vật khác được thờ trong tín ngưỡng thờ Mẫu là những nhân vật có thật trong lịch sử hoặc chỉ có trong truyền thuyết nhưng được người Việt tin, thờ và trao truyền tập quán đó. Đó là giá trị văn hóa có tính biểu tượng trong tập quán thờ nữ thần và các nhân vật khác là anh hùng, người có công đối với đất nước.

Tín ngưỡng thờ Mẫu được vinh danh ở khía cạnh thứ hai, bởi đó là một nghệ thuật trình diễn tổng hợp có âm nhạc, bài hát, điệu múa, trang phục, có các đạo cụ, lề lối trong trình diễn cùng những thực hành văn hóa như ăn trầu, uống rượu, dâng hương, phát lộc hoặc lắng nghe lời thỉnh cầu, giao tiếp với cộng đồng… Tất cả những cái đó là giá trị văn hóa. Đâu đó có trong các nghệ thuật trình diễn khác của Việt Nam cũng có, nhưng nó đã được hội nhập, tích hợp và sáng tạo ở tín ngưỡng này tạo thành giá trị văn hóa đặc sắc – Lên Đồng.

Giá trị văn hóa của thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa việc trình diễn với thể hiện quy tắc ứng xử trong văn hóa tâm linh. Các thực hành nghi thức tín ngưỡng thờ Mẫu như một vở kịch có lớp lang, được trình diễn theo thứ tự bởi ý niệm, bởi thực hành với sự thay đổi âm nhạc, ca từ, nghi lễ, khăn áo, đạo cụ và cách thức trình diễn.

Ngoài ra không thể không kể đến giá trị văn hóa của nghệ thuật điêu khắc, hội họa, trang trí, thêu may trong điện thờ, trong trang phục và đồ lễ.Như vậy, chúng ta phải nhìn nhận rõ, UNESCO không vinh danh tín ngưỡng, vinh danh dưới góc độ tôn giáo hay tâm linh mà vinh danh dưới góc độ văn hóa của tín ngưỡng thờ Mẫu đó là tri thức dân gian, ngôn ngữ truyền khẩu, nghệ thuật tạo hình, trang trí, âm nhạc, ứng xử, giao tiếp với công chúng… Đó chính là ghi nhận những sáng tạo văn hóa của cộng đồng đã không ngừng được tiếp nối và được bảo vệ, giữ gìn cho đến ngày nay.

-Trước và trong quá trình “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ” được lập hồ sơ trình UNESCO, cũng có không ít quan điểm trái chiều về việc hầu đồng – nghi thức hạt nhân là mê tín, dị đoan và đang bị biến tướng. Hành trình để chinh phục được UNESCO có gặp nhiều gian nan không, thưa bà?

– Trước năm 1990 khi chưa có sự đổi mới toàn diện về các mặt thì có những quan niệm cho rằng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là lạc hậu, thậm chí bị quy chụp là mê tín, dị đoan. Sau này với nhận thức đổi mới về văn hóa, khi hội nhập đời sống văn hóa thế giới, chúng ta thấy thực hành tín ngưỡng này có những giá trị văn hóa rõ rệt, được nhiều cộng đồng duy trì, trao truyền vì thế chúng ta đã thực sự nghiêm túc đánh giá để có một thái độ ứng xử bình đẳng như đối với các thực hành tín ngưỡng khác..

Nhưng từ thực tế, nhiều người vẫn băn khoăn, tại sao lại đốt nhiều vàng mã, tại sao có những giá hầu rất nhiều tiền lộc được phát ra, tại sao lại có thể bỏ nhiều tiền để thực hiện một vấn hầu? Đó là câu hỏi cần thiết mà các nhà nghiên cứu phải tìm hiểu và chính các chủ thể đang thực hành tín ngưỡng này sẽ cho chúng ta câu trả lời.

Sau khi “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam Định” được ghi nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2013, Ủy ban nhân dân tỉnh Nam Định cùng với cộng đồng đã đề nghị Bộ VHTT và Du lịch trình Thủ tướng cho phép xây dựng hồ sơ “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” vào năm 2015 để trình UNESCO, khi đó cũng đã đặc biệt lưu ý làm sao vinh danh thật sự đúng ý nghĩa của Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Quá trình nghiên cứu và làm hồ sơ trong vòng 5 năm qua cũng là điều kiện để nâng cao nhận thức của cộng đồng và toàn xã hội về bản chất, giá trị và ý nghĩa của việc bảo vệ nó.

Do vậy, UNESCO ghi nhận “những thực hành văn hóa liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu”. Việc vinh danh này không nhằm so sánh cao thấp, hơn kém về giá trị với các thực hành tín ngưỡng tôn giáo khác và không cho phép dùng danh hiệu đó vào mục đích lợi nhuận cá nhân, gây phiền phức đối với các tín ngưỡng khác.

– Vâng, như bà vừa nói, những gì đang được nhận diện là biến tướng của nghi thức tín ngưỡng thờ Mẫu mà hạt nhân nằm ở nghi thức hầu đồng? Các giá đồng, hầu đồng tràn lan với những khoản tiền thật rất nhiều có phải là một sự biến tướng. Bởi nếu điều đó được tự do phát triển thì liệu có ảnh hưởng tới giá trị di sản mà chúng ta vừa được ghi nhận?

– Theo tôi chúng ta rất cần có biện pháp để ngăn ngừa những hệ quả không mong đợi từ việc vinh danh: đó là việc ngộ nhận về danh hiệu. Như tôi đã nói phần trên thực chất là UNESCO ghi nhận những giá trị văn hóa được sáng tạo bởi cộng đồng. Vậy phải làm rõ giá trị đó là gì để bảo vệ. Thứ hai là lạm dụng việc thực hành, trình diễn để trục lợi. Cũng phải có cách nào đó để nhận diện, xử lý vấn đề này.

Cộng đồng sẽ có quyết tâm và biện pháp cụ thể hơn để bảo vệ di sản vừa được công nhận với sự tham gia của các nhà nghiên cứu, nhà quản lý văn hóa ở Trung ương, địa phương, các tổ chức xã hội có liên quan.. Nên có các hình thức cộng đồng liên kết, chia sẻ, hỗ trợ để cùng thực hành văn hóa một cách đa dạng.

“Phải có sự cân bằng, hài hòa để phát triển di sản”

– Thưa bà, trước những hiểu biết chưa đúng về thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, làm thế nào để chính cộng đồng nhận diện được những gì bị coi là biến tướng của hầu đồng và làm sao để không bị rơi vào tình trạng thương mại hóa nghi lễ hầu đồng?

– Quan trọng nhất là họ và nhận thức của họ. Phải chính cộng đồng chỉ ra cho nhau, uốn nắn cho nhau. Những thanh đồng sẽ phải tự trao truyền cho nhau để thực hành cho đúng phép tắc và phản ánh đúng giá trị văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu. Sẽ không có nhà quản lý nào đứng ra chỉ được người nào thực hành đúng, người nào không thực hành đúng. Chính cộng đồng phải tự nhận diện làm thế nào là đúng, tự bảo ban nhau nên làm thế nào.

Với việc có danh hiệu này các nhà nghiên cứu văn hóa, các nhà quản lý văn hóa sẽ chú ý hơn nữa đến khía cạnh bảo vệ văn hóa. Làm sao có những người trao truyền xứng đáng để kế thừa giá trị cốt lõi của nghệ thuật trình diễn trong Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu hoặc những giá trị văn hóa khác. Muốn giữ được giá trị đó, nhà nghiên cứu phải cùng cộng đồng nhận dạng đâu là giá trị và đâu là sự biến đổi mà không phải là giá trị. Từ đó, cùng nhau gìn giữ và quảng bá để mọi người cùng hiểu giá trị văn hóa cốt lõi của tín ngưỡng thờ Mẫu.

Về việc đốt vàng mã hoặc sử dụng quá nhiều tiền để mong lợi ích đặc biệt cho riêng mình thì đó là thuộc về niềm tin, tín ngưỡng, không thể áp đặt mà chỉ giải quyết được bằng việc nâng cao nhận thức, tự nhận thức. Ai cũng phải lao động, học tập, phấn đấu thì mới thành công được. Tâm linh cho ta niềm tin, ý chí nhưng không có hành động thì không thể gặt hái thành công.

-Theo bà, khi Nghi thức tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được UNESCO vinh danh, chúng ta cần phải có biện pháp bảo tồn như thế nào?

– Thứ nhất, cần có những cuộc thảo luận với cộng đồng thực hành tín ngưỡng này về bản chất của việc vinh danh, trách nhiệm và nghĩa vụ của mỗi nhóm, của cá nhân. Cần gắn kết cộng đồng thực hiện mục tiêu chung này. Qua đó sẽ loại trừ những biểu hiện không tích cực, làm ảnh hưởng đến cộng đồng chung và danh hiệu.

Thứ hai, các cơ quan quản lý khuyến khích các nghệ nhân phát huy vai trò của mình, gương mẫu trong thực hành để vừa bảo vệ di sản, vừa thực hiện được nhu cầu tâm linh của mình. Phải có sự cân bằng, hài hòa để phát triển.

Thứ ba, các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu cùng với cộng đồng xây dựng một số nhóm nòng cốt/các bản hội để tiên phong hoạt động như một mô hình bảo vệ di sản. Ở đó sẽ đi sâu vào các hoạt động: tọa đàm để nâng cao sự hiểu biết, để gắn kết cộng đồng; giới thiệu di sản; hoạt động từ thiện xã hội… Các nhóm này làm tốt sẽ có ảnh hưởng lan tỏa chung. Ở Hàn Quốc nhóm Kut tương tự như của ta có 5 cộng đồng như vậy.

Thứ tư, nhà nước cần có những nghiên cứu, đánh giá thường xuyên để nắm được những thay đổi của thực hành này cả tích cực và không tích cực để có biện pháp kịp thời phát huy hoặc điều chỉnh. Đó chính là vấn đề của phát triển bền vững.

Thứ năm, cần thiết nhất là nắm được các chủ thể văn hóa là những người đang thực hành di sản bao gồm thủ nhang, pháp sư, đồng đền, cung văn, người phụ lễ… Họ nhận thức, thực hành chuẩn văn hóa thì mọi thứ đều chuẩn.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Nhỡ thực hành nghi lễ
tại Phủ Phúc Sinh Trường (Thái Thụy, Thái Bình) – Tác giả ảnh: Nguyễn Á

– Hiện nay, trong phát huy di sản, có việc sân khấu hóa nghi lễ hầu đồng Tam phủ, Tứ phủ được nhiều đơn vị mạnh dạn thử nghiệm. Bà đánh giá thế nào về những hình thức sân khấu hóa này?

– Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu có nhiều giá trị đặc sắc nên việc khai thác, sáng tạo ra những sản phẩm văn hóa mới thuộc hình thức nghệ thuật khác là chuyện bình thường và nên làm. Từ Quan họ, Ví giặm, Chèo cũng đã sản sinh nhiều bài hát mới có giá trị đó thôi. Nhưng chúng ta phải rõ ràng trong câu chuyện này, trước hết phải tôn trọng và biết tri ân những chủ thể đã sáng tạo, trao truyền và gìn giữ văn hóa đó.

Chúng ta nên khuyến khích vì các sáng tạo mới đó cũng là một cách giới thiệu di sản, làm cho di sản thêm sức sống. Những sáng tạo ấy sẽ là rất tốt nếu họ có sự liên kết với cộng đồng, để cho cộng đồng cơ hội tham gia vào những sáng tạo đó để nhận diện những giá trị văn hóa cốt lõi của họ, để không bị mai một, sai lệch. UNESCO luôn lưu ý đến việc trân trọng văn hóa cộng đồng bằng cách trả lại cho cộng đồng những giá trị tương xứng khi khai thác sử dụng di sản của họ. Có thể không phải là cách trả sòng phẳng như việc sử dụng bản quyền, nhưng nên có sự thỏa thuận hoặc ngầm hiểu đó là sự hỗ trợ trở lại cho cộng đồng để họ có thể bảo vệ di sản của họ tốt hơn.

Tôi cho rằng, nếu mai kia có cơ hội đưa di sản ra nước ngoài thì nên nghĩ đến cộng đồng chủ thể để họ được giới thiệu văn hóa của họ. Hoặc nếu có sân khấu hóa thì cũng phải nói rõ ràng, đây là sáng tạo trên cơ sở nghiên cứu thực hành của ai, cộng đồng nào và sáng tạo ở chỗ nào chứ không thể phớt lờ cộng đồng.

Chương trình phóng sự: Thương Về Xứ Nghệ – Nhạc sĩ Nguyễn Tất Tùng (Khúc hát quê hương)

Mời các bạn cùng xem để hiểu thêm về hoàn cảnh ra đời của tác phẩm tuyệt hay này.

https://www.youtube.com/watch?v=gtcGq0yj59Y

“Không phải cứ cái gì không biết, không giải thích được thì cho là mê tín dị đoan”, là chuyên gia hàng đầu trong việc nghiên cứu đạo mẫu và nghi lễ chầu văn (hầu đồng) – một di sản văn hóa thuần Việt đang đưọc chính phủ xem xét đề trình UNESSCO đề cử là di sản văn hóa phi vật thể thế giới – GS-TS Ngô Đức Thịnh đã nói như thế về những hoài nghi của không ít người về những giá trị đích thực của loại hình văn hóa này, cho dù nghi lễ chầu văn đã được công nhận là di sản văn hóa quốc gia.

GS-TS Ngô Đức Thịnh nguyên là Viện trưởng Viện nghiên cứu Văn hóa Việt Nam (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Việt Nam), hiện ông là Ủy viên Hội đồng Di sản Văn hóa Quốc gia Việt Nam, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn Văn hóa Tín ngưỡng Dân gian, Phó chủ tịch Hội đồng Folklore châu Á.

Là người nhẹ nhàng, cởi mở, do vậy, “cánh” báo chí được nhờ ông rất nhiều bởi ông không bao giờ từ chối chia sẻ những kiến thức của mình về văn hóa, đặc biệt là văn hóa tín ngưỡng – lĩnh vực mà nhiều người còn e dè. Ông cho biết:

Lâu nay người ta cứ đồn thổi hầu đồng, cho rằng nó ghê gớm lắm và che phủ nó bởi một bức màn huyền bí và đầy nghi hoặc. Song nhiều cuộc hội thảo khoa học đã khẳng định đây là một hoạt động văn hóa, tín ngưỡng thuần Việt, xuất phát từ tín ngưỡng thờ mẹ. Vấn đề là phải dần vén màn bí ẩn của hát văn – hầu đồng, xóa bỏ những nghi ngờ, gán ghép với mê tín dị đoan.

* Và đó là lý do ông chọn hầu đồng để nghiên cứu?

– Ngày xưa tôi không nghiên cứu về tín ngưỡng. Đến năm 1980-1981, tôi ở Viện nghiên cứu Dân tộc học chuyển về Viện nghiên cứu Văn hóa dân gian (sau này đổi là Viện Nghiên cứu Văn hóa – PV).

Tôi nghĩ rằng nếu nghiên cứu văn hóa dân gian mà không tiếp cận từ góc độ tâm linh thì không hiểu được văn hóa dân gian. Khi chuyển hướng nghiên cứu, tôi chọn hầu đồng vì mấy lý do: Lúc đó Nhà nước cấm lên đồng mà không thể cấm được. Quê tôi ở Nam Định nên từ bé đã được nghe chầu văn.

Khi nghiên cứu, tôi chỉ muốn trả lời câu hỏi, tại sao lại cấm lên đồng và tại sao cấm không được? Bản chất của hầu đồng là như thế nào? Tôi nghiên cứu được một năm thì thấy rằng lên đồng không phải là một tín ngưỡng riêng biệt mà nó liên quan đến đạo Mẫu. Nó là nghi lễ của đạo Mẫu. Từ đó tôi lại nghiên cứu về đạo Mẫu.

* Vậy đến giờ, những câu hỏi ấy đã có câu trả lời chưa, thưa ông?

– Nó là thế này, tất cả những người đi trình đồng đều là người không bình thường về mặt tâm lý. Cho nên tôi viết cuốn sách Lên đồng, hành trình của thần linh và thân phận – đó chính là vấn đề đi tìm thân phận. Nếu họ có căn số hoặc trong “nghề” gọi là bị cơ đày thì người ta ra trình đồng sẽ giải tỏa được.

Tôi có thể chứng minh điều này là có cơ sở. Căn số là gì, đó là sự kết hợp giữa gien di truyền và bối cảnh xã hội, gây cho người ta những ẩn ức, chìm vào trong thân xác một cách vô thức, tạo nên một sự rối loạn. Thế thì chính nghi lễ hầu đồng là môi trường để khai mở những vô thức ấy.

Điều này đã được bác sĩ Sigmund Freud nói rồi. Khi được giải thoát những ẩn ức, họ trở lại trạng thái cân bằng và trở thành người bình thường. Nếu tôi là đệ tử ở chùa hay con chiên của Chúa thì có nghĩa là tôi tự nguyện, còn những người ra hầu đồng là do hoàn cảnh “đẩy” người ta vào.

Tuy nhiên, hiện nay có một loại đồng bóng không phải do căn số và phát triển khá đông được gọi là “đồng đua, đồng đú” do nhiều tiền lắm của đua đòi. Nhưng nếu giải thích một cách khoa học thì cũng là một hình thức giải tỏa những dồn nén tâm lý trong một xã hội nhiều căng thẳng và bon chen như hiện nay.

* Ông có thể cho bạn đọc hình dung cụ thể hơn về đạo Mẫu và nghi lễ hầu đồng?

– Đạo Mẫu là một nét văn hóa rất hay, rất gắn bó với cộng đồng, coi tự nhiên là một người mẹ và tôn thờ. Đạo Mẫu thờ Thánh mẫu và các vị thần. Trong số khoảng 50 vị thần mà đạo Mẫu tôn thờ thì hầu hết là những nhân vật lịch sử, có công với dân tộc.

Mọi người đi theo đạo Mẫu vì ba lẽ: Vì sức khỏe, tiền tài và quan lộc. Phải nói rằng đến giờ tôi chưa thấy có một tôn giáo nào không quan tâm đến cái chết như đạo Mẫu. Theo đạo Phật hay Kito giáo thì đều dạy rằng sống như thế nào để chết tránh được kiếp luân hồi và để lại cái phúc.

Riêng đạo Mẫu là để cho cuộc sống hiện tại vì ba lý do trên, Mẫu cho “anh” những thứ rất thực tế, trần gian. Do vậy, xã hội càng hiện đại bao nhiêu thì đạo Mẫu lại càng phát triển bấy nhiêu.

Tôi cũng không nói đây là tôn giáo tín ngưỡng tiến bộ, nhưng tôi gọi đó là tôn giáo hiện sinh. Ngày xưa thờ Mẫu chủ yếu là thờ năng lực sinh sôi nảy nở, giai đoạn đầu thờ nữ thần là như thế. Sau này vào thế kỷ XVI, XVII khi thương nghiệp phát triển thì đạo Mẫu bắt đầu mang tính chất thương nghiệp.

Do vậy, hiện nay các thanh đồng và bản hội hành hương sau tết toàn đi trên những con đường giao thương: Hà Nội – Lạng Sơn, Hà Nội – Yên Bái, Lào Cai, Hà Nội – Hải Phòng, Quảng Ninh; rồi dọc đường thiên lý phía Nam. Cho nên đạo Mẫu từ một tín ngưỡng của người làm nông nghiệp cầu sự sinh sôi nảy nở chuyển sang thương mại và cầu mong cái tài, cái lộc.

Điều này cũng giải thích tại sao hầu đồng cũng phát triển một cách mạnh mẽ tại Hàn Quốc và Nhật Bản. Hàn Quốc còn có hẳn một sắc lệnh bảo vệ các ông đồng, bà đồng như một báu vật sống.

Hầu đồng là một nghi lễ rất điển hình của đạo Mẫu. Nói một cách đơn giản đó là một hình thức diễn xướng dựa trên cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với những lời ca, điệu múa uyển chuyển, trau chuốt cùng các nghi lễ nghiêm trang, đưa con người vào trạng thái ngây ngất và tạo ra ảo giác là sự nhập của thần linh.

Chính môi trường đó giúp họ cởi bỏ được sự dồn nén, cân bằng và bình tâm hơn trong việc làm ăn. Tuy nhiên, trong tín ngưỡng thì người ta tin rằng nghi thức lên đồng có thể giúp con người giao tiếp được với các đấng thần linh thông qua các ông đồng hay bà đồng (thanh đồng).

* Nếu đạo Mẫu có những nét đẹp và “hiện sinh” như thế thì tại sao trước đây người ta lại cấm vì cho rằng như thế là mê tín dị đoan thưa ông?

– Khi làm Pháp lệnh về tôn giáo, tín ngưỡng thì chúng tôi có đề nghị không dùng khái niệm mê tín vì rất mơ hồ và không có ranh giới. Mà nên sử dụng khái niệm lợi dụng tôn giáo, tín ngưỡng để xâm phạm đến danh dự, tính mạng và tài sản của công dân. Không “mê” một chút thì làm sao có “tín”?

Có rất nhiều hiện tượng bây giờ người ta vẫn chưa giải thích được. Trên thế giới, không có một cơ sở khoa học nào chứng minh được rằng có linh hồn và cũng không có cơ sở nào bác lại điều đó. Điều chúng ta chưa biết còn nhiều lắm, không phải chỉ những điều chúng ta biết mới tồn tại đâu.

Tôi đọc lại học thuyết Mark – Ăng-ghen, họ khẳng định những điều mà con người biết chỉ là một phần rất nhỏ của những điều con người chưa biết. Dần dần người ta sẽ tiến tới sự nhận thức rộng hơn nhưng không bao giờ tiến được đến sự nhận thức cuối cùng.

Do vậy phải coi đó là phương pháp luận trong việc đánh giá sự việc chứ không thể cứ cái gì không biết, không giải thích được lại cho là mê tín dị đoan.

* Tôi băn khoăn rằng trên thực tế hiện nay rất nhiều nơi lợi dụng tôn giáo tín ngưỡng để trục lợi. Nghe nói có giá hầu đồng lên tới vài trăm triệu đồng, người có tâm bệnh mà nghèo thì lấy đâu ra hy vọng giải tỏa được ẩn ức. Hơn nữa, tới đây, với việc được vinh danh là di sản thế giới, hầu đồng được nhiều người quan tâm hơn, liệu nó có bị biến thành một phương tiện làm ăn tốt cho các ông đồng, bà cốt, thưa ông?

– Đúng là nghi lễ hầu đồng cũng có nơi bị lợi dụng, làm cho méo mó, sai lệch đi để trục lợi. Đó là do người dân và ngay cả nhiều thanh đồng cũng không hiểu hết ý nghĩa sâu xa của đạo Mẫu; rồi tín ngưỡng cũng bị thả nổi.

Chính vì thế, Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa, tín ngưỡng ra đời, trở thành một trong những tổ chức giúp cho Ban Tôn giáo Chính phủ và Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về mảng tín ngưỡng.

Theo tôi, cấm không được (và cũng không nên cấm) thì tốt nhất là tổ chức lại, định hướng lại, khắc phục các vấn đề đó. Tôi không có đặc quyền để đánh giá giá trị của đạo Mẫu cũng như nghi lễ hầu đồng, do vậy tôi muốn công khai nó để mọi người tự đánh giá. Hơn nữa, để cho các thanh đồng được gặp gỡ nhau, có ý thức hơn.

Thanh đồng mới là người quyết định quy mô của giá hầu đồng, nếu người ta không có ý lợi dụng thì việc ra trình đồng của những người có căn số hay bị cơ đày được tổ chức không tốn kém gì nhiều.

Bệnh chơi trội là bệnh của đồng bóng. Chúng tôi đã làm được việc là vận động các chủ đền, phủ để họ có ý thức trong việc hành lễ. Khi họ ý thức được thì sẽ hạn chế được những việc lợi dụng bởi người ta được làm chủ, được tin cậy thì người ta cũng sẽ có ý thức và ứng xử khác.

Mấy năm nay chúng tôi hay tổ chức giới thiệu hầu đồng ở chỗ này chỗ kia (Hà Nội, Nam Định, Thái Bình, Phú Quốc, Côn Đảo…) cũng là để người dân tiếp xúc với hiện tượng tín ngưỡng ấy một cách tự nhiên, không phải là điều gì đó bí ẩn. Qua đó, chúng tôi cũng muốn chuẩn hóa lại nghi thức hầu đồng.

* Ngoài việc đó ra, trung tâm còn có hoạt động gì nữa, thưa ông?

Trung tâm là những người hoàn toàn tự nguyện, mang tri thức đến cho cộng đồng. Đến 80% thanh đồng không hiểu gì về đạo Mẫu. Họ là người thực hành nghi lễ mà không hiểu gì về nguồn gốc của nó thì rất dễ làm lệch lạc, méo mó nó đi. Bởi vậy, trung tâm có ba thành phần: Các nhà khoa học, các thanh đồng, các nhà quản lý.

Có một câu lạc bộ bảo tồn văn hóa đạo mẫu, phó chủ nhiệm là một Vụ trưởng ở Ban Tôn giáo Chính phủ vì là người quản lý ông ấy phải hiểu nó như thế nào thì mới quản lý và đưa ra những chính sách phù hợp.

Rất nhiều nhà khoa học trong nước và nước ngoài làm đề tài nghiên cứu về đạo Mẫu đã được chúng tôi gửi đến các cơ sở thờ tự để tìm hiểu và đã được giúp đỡ tận tình. Các thanh đồng cũng cùng chúng tôi tham dự hội thảo khoa học.

Khi con người được đặt vào một vị trí và môi trường lành mạnh thì sẽ có những ứng xử chuẩn. Tôi luôn tin như vậy. Chúng tôi chỉ dám nói là những hoạt động ấy sẽ giúp hạn chế tiêu cực trong nghi lễ hầu đồng, làm chuẩn hóa lại tục thờ đạo Mẫu.

Trước đây, chúng tôi cùng các địa phương nghiên cứu, đóng góp làm hồ sơ đền Hùng, thực hành chuyện nghi lễ bởi nó liên quan đến việc khởi nguồn tục thờ mẫu, mẹ Âu Cơ.

Hiện nay chúng tôi bắt tay vào việc nghiên cứu về đền Trần. Trong lịch sử có sự hội nhập giữa đức thánh Trần và thánh Mẫu tạo nên một quan niệm của dân gian “Tháng tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ”. Chỗ nào có đức thánh Trần thì chỗ đó có Mẫu và ngược lại.

Trong nghi lễ, chúng đan kết và thâm nhập vào nhau. Làm rõ cái đó về mặt nhận thức cho dân và đặc biệt là các thanh đồng để họ hiểu và hành lễ theo truyền thống.

Thực ra hệ thống thờ đức thánh Trần với bà Liễu Hạnh là sự phát triển hệ thống thờ Lạc Long Quân và Âu Cơ – hai dòng âm dương vậy thôi. Chính bởi thế nên tôi cho rằng, tục thờ đạo Mẫu chính là nét văn hóa thuần Việt.

*Thời gian gần đây, nhiều người băn khoăn, lo lắng về tình trạng nhiều di sản của Việt Nam đã được UNESCO vinh danh, nhưng vinh danh xong rồi thì bỏ mặc hoặc bị lạm dụng để phục vụ mục tiêu kinh tế một cách quá đà. Là nhà nghiên cứu văn hóa, tham gia vào việc làm hồ sơ cho không ít di sản, ông có chung suy nghĩ đó không, thưa ông?

Ai chẳng thích được vinh danh. Nhưng ở Việt Nam chủ nghĩa thành tích đã chi phối cách ứng xử của chúng ta đối với văn hóa một cách vô lối. Một trong những điều đang phá hoại giáo dục cũng là chủ nghĩa thành tích, đó là căn bệnh hiện nay. Đã có những người đưa ý kiến, nếu cơ quan thống kê đưa ra những con số không đúng sự thật thì phải bị truy tố.

Chúng ta đã biết cách nói về giá trị di sản của mình, nhưng vẫn yếu về chương trình hành động. Đó là do chúng ta không coi trọng, trong khi quốc tế rất coi trọng điều đó, bởi đó là danh dự khi thực hiện cam kết bảo tồn, phát huy, giữ gìn hình ảnh di sản. Hiện nay khá nhiều loại hình di sản ở Việt Nam sau khi được tôn vinh bị làm méo mó đi.

Kỷ lục hát quan họ cho thấy những người quan họ tự hào và yêu quan họ như thế nào, nhưng thiếu sự hiểu biết, thiếu sự hướng dẫn nên giống như một sự phá hoại. Bảo vệ di sản không chỉ cần có ý thức mà phải có cả tri thức.

Cùng trong một tuần tôi nhận được hai giấy mời của Tây Nguyên vào bàn về vấn đề bảo vệ di sản cồng chiêng. Tôi hỏi tại sao lại có những hai hội nghị trên cùng địa bàn, một tỉnh.

Thì ra, một hội thảo của Viện Văn hóa Nghệ thuật (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) tổ chức bằng tiền ngân sách, còn một nhóm kia là có tiền tài trợ nước ngoài. Mạnh ai người ấy làm, vừa tốn kém, vừa không hiệu quả.

Và quan trọng hơn, chủ thể của các di sản hầu như không có tiếng nói trong các hội thảo như vậy. Di sản là của nhân dân, do dân thực hành chứ có phải là của các nhà khoa học hay các nhà quản lý đâu?

* Nhân nói về Tây Nguyên, dự án “Sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên” của Viện Nghiên cứu Văn hóa, được Nhà nước đầu tư tới hàng triệu USD cách đây hàng chục năm, đã “đi” đến đâu rồi, thưa ông?

– Việc làm dự án ở Việt Nam rất truân chuyên và đầy may rủi, nhưng đây là câu chuyện khác, tôi sẽ nói ở chỗ khác. Tôi chỉ có thể nói là rất may mắn chúng tôi đã được thực hiện dự án ấy bởi không làm lúc đó thì không biết bây giờ còn làm được không.

Các điều kiện kinh tế, xã hội ở Tây Nguyên bây giờ cũng khác, các nghệ nhân dần mất đi, trong đó đặc biệt là nghệ nhân Điểu Kâu – có thể nói, không có ông chúng tôi khó có thể dịch được hàng trăm tác phẩm sử thi đồ sộ như thế.

Với số tiền hơn 22 tỉ (khoảng 1,5 triệu USD khi ấy), đây được coi là một dự án khoa học xã hội được đầu tư lớn nhất, trở thành một hiện tượng văn hóa của Việt Nam giai đoạn 2001-2007.

Trong bảy năm, chúng tôi đã sưu tầm được hơn 9.000 băng hình, băng tiếng của hơn 800 tác phẩm sử thi, rồi chọn ra hơn 100 tác phẩm để xuất bản 100 tập. Đây là bộ sách được Trung tâm kỷ lục sách Việt Nam công nhận là lớn nhất và đẹp nhất của Việt Nam (tập dày nhất là 1.000 trang, mỏng nhất là hơn 700 trang).

Khi làm cuốn sách, tôi muốn là người dân tộc thiểu số không phải ai cũng đọc được, nhưng khi cầm cuốn sách trên tay họ cảm nhận được di sản văn hóa của họ đẹp đến thế, được Nhà nước trân trọng đến thế.

Sắp tới chúng tôi phải làm một việc nữa là bảo quản hơn 9.000 băng hình, băng tiếng sưu tầm được. Điều kiện bảo quản rất tồi tệ, tôi chỉ mong trước tiên hãy “số hóa” hết số tài sản ấy. Mình đã cứu được rồi, mang về rồi mà lại để chúng “chết” trong kho ở giữa thủ đô thì đúng là mang tội.

Bây giờ mới gỡ băng và in được 100 tác phẩm, một con số quá nhỏ so với kho tàng sử thi. Nếu số hóa được thì không những giữ được kho tàng ấy mà còn lưu giữ được tiếng nói, hình ảnh, cách thức trình diễn của nghệ nhân.

*Quả thật, ở thời điểm hiện nay, con số 22 tỉ đồng ấy chưa bằng số tiền để tổ chức một lễ hội cấp quốc gia, nhưng đã giúp các ông làm được một việc vô cùng lớn lúc ấy. Theo ông, làm thế nào để lôi kéo các doanh nghiệp vào việc bảo tồn di sản văn hóa, thay vì chỉ quan tâm đến các lễ hội?

– Thực ra, trong thời gian qua họ cũng quan tâm đến. Nhưng cách làm thì chưa ổn. Lễ hội không có tội mà cách làm chúng ta không đúng thôi. Chúng ta coi nhiều thứ văn hóa truyền thống là mê tín dị đoan, là phong kiến nên một thời cấm tổ chức lễ hội, các đình chùa bị phá hoặc bị dùng vào mục đích khác. Do vậy, phục hưng lại văn hóa truyền thống thì trong đó phải có lễ hội.

Thực tế lễ hội rất quan trọng đối với một dân tộc. Tôi cũng không hiểu nếu như không có lễ hội thì văn hóa của chúng ta có còn không và có truyền lại được hay không. Bởi vì lễ hội chính là cái nơi trao truyền văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ kia.

Lễ hội là một môi trường văn hóa rất quan trọng. Thời xưa, có mấy người đọc được chữ nho đâu, nhưng nông dân vẫn hiểu lịch sử và bồi dưỡng được chủ nghĩa yêu nước chính là nhờ lễ hội.

Ví dụ, cả Đồng bằng Bắc bộ có 418 làng thờ Hai Bà Trưng, năm nào cũng thế, cứ đến ngày đến tháng ấy là cả 418 làng đều tái hiện hình ảnh của Hai Bà Trưng bằng những lễ nghi rất sinh động chứ không có chữ nghĩa gì cả.

Còn Trần Hưng Đạo và rất nhiều danh nhân nữa. Môi trường lễ hội đã giúp cho người dân học chủ nghĩa yêu nước, hiểu lịch sử đất nước của mình một cách sinh động nhất.

Theo thống kê, hiện cả nước có hơn 8.000 lễ hội, ai cũng kêu là quá nhiều, không thể tượng tưởng nổi. Nhưng phải nhớ rằng trong số đó có khoảng 7.000 lễ hội ở quy mô làng, xã.

Dù chỉ là quy mô nhỏ thì nó cũng là một hiện tượng văn hóa của một cồng đồng, đáp ứng nhu cầu tâm linh của cộng đồng đó. Không thể lấy hội Gióng hay hội Đền Hùng để thay thế cho tất cả các hội nhỏ ấy bởi vì nó liên quan đến thân phận, số phận, ký ức của những con người bản địa.

Vì vậy, theo tôi, tốt nhất hãy trao quyền tổ chức lễ hội truyền thống cho người dân. Nhà nước và các nhà khoa học chỉ hỗ trợ thôi. Tất nhiên, cấm một thời gian dài và bây giờ cho nó quay trở lại thì sẽ có những cái quá đà, do truyền thống đã bị đứt đoạn. Điều này chúng ta có thể uốn nắn được.

Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện!

TP – Làm “ông bầu” vẫn đang là mốt: hết “bầu” bóng đá, lại “bầu” phim ảnh, ca nhạc… Cha đẻ của “Kể chuyện ngày mùa” cũng nhanh nhạy với thời cuộc. Gần mười năm trước Thao Giang đã lên ngôi “bầu” nhưng lại chọn một lĩnh vực thiên hạ làm ngơ: “Bầu” gánh hát xẩm.

“Ta dại ta tìm nơi vắng vẻ – Người khôn người tới chốn lao xao”. Muốn gặp Thao Giang không khó, cứ đến Đình Hào Nam, bởi trụ sở Trung tâm phát triển nghệ thuật Âm nhạc Việt Nam do ông sáng lập đang nằm ở đó.

Gặp nhạc sỹ mới biết tại sao ngày xưa các giảng viên âm nhạc lại chọn ông học đàn nhị (chứ không phải piano hay bất kỳ một nhạc cụ mang hơi tây nào khác).

Khuôn mặt ông rặt nét Á Đông hiền lành với cặp kính to tròn ngồ ngộ như nhân vật Nobita trong truyện tranh Nhật Bản. Chẳng biết “ông bầu” bóng đá khoái chém gió ra sao, còn “ông bầu” gánh hát xẩm Đồng Xuân hình như chẳng biết “chém gió” là gì, vừa kể chuyện ông vừa cười vui vẻ, chẳng cần che đậy sự kém tiền của mình.

Chàng nhà quê thành “phù thủy”

Sẽ may mắn cho những ai được tận thấy Thao Giang trổ tài “phù thủy” trên đàn nhị khiến nó phát ra tiếng người, xem cái cách ông búng đàn, không thể không nể. Nhưng mối duyên với đàn nhị của ông lại do… xô đẩy mà thành.

Năm 1968, ông thi đỗ vào Nhạc viện: “Chắc các thầy thấy tôi quê mùa thì cho học nhạc dân tộc. Thầy xem tay rồi phán, thằng này học nhị được, chứ tôi nào biết nhị là gì, violon là gì đâu?”.

Chẳng bao lâu, ông đã nhận ra thứ nhạc cụ mà ông đang học có phận “chiếu dưới”. Nhưng chàng trai đất Thanh Oai không chịu “bó tay” với sự sắp đặt: “Thấy các bạn chơi nhạc hiện đại lên biểu diễn độc tấu hiên ngang, tôi tự hỏi, sao nhạc cụ dân tộc lại đì đẹt thế này”.

Đem thắc mắc hỏi “lão làng” trong nghề, ông nhận được câu trả lời: “Cái này chơi nhạc khác”. Nhưng càng học ông càng không tin lời “lão làng” và nung nấu quyết tâm “nguyên lí như nhau, ta sẽ chế ra cây đàn nhị mới “đọ” được nhạc cụ tây”.

May mắn ông được gặp nhạc sỹ Lê Yên. Vị nhạc sỹ tài hoa đã củng cố niềm tin cho Thao Giang. Ông bảo: “Đàn nhị có nhiều chức năng khác nhau, có thể đánh trong dàn bát âm, trong tuồng, chèo, cải lương, dân ca… Bây giờ ta phải khai thác được khả năng diễn tấu của nó thì sẽ nâng tầm đàn nhị”.

Tác giả “Bộ đội về làng” đưa ra tấm gương khích lệ tinh thần Thao Giang: “Papagini chỉ chơi với một dây, hai dây, tại sao cậu không nhìn vào đó mà noi theo?”.

Thao Giang bắt tay vào công cuộc cách tân đàn nhị, với việc đầu tiên, học “sáng tác dân tộc” từ nhạc sỹ Lê Yên. Việc học sáng tác càng khiến ông cảm nhận sự thô sơ của nhạc cụ, cần thiết phải đổi mới.

Bài toán đặt ra: Cách tân làm sao để đàn nhị của ta khác đàn nhị Trung Quốc? “Nếu kéo lên âm sắc giống Trung Quốc thì hỏng”.

Vật lộn ngày đêm, ban đầu ông lấy dây violon đưa vào, không thành, lại sang tận Gia Lâm xin dây điện của máy bay, tuốt ra lắp vào làm dây đàn nhị, kéo thử lại thấy cứng.

Sau nhiều thử nghiệm, Thao Giang đã thắng. Dây đàn nhị mới là dây thép, thay cho dây cước, dây tơ trước đây, một cuộc cách mạng mở rộng âm vực cho đàn nhị.

Công trình này đã được Thao Giang mang đi báo cáo, triển lãm từ năm 1979 nhưng chưa bao giờ ông nghĩ tới việc đăng ký bản quyền, dù bây giờ khắp nơi từ Nam chí Bắc đều đang sử dụng công trình của ông.

(Cũng giống như việc phong tặng danh hiệu, ông không tính chuyện làm hồ sơ xin xet tặng danh hiệu NSƯT hay NSND, dù rằng, đủ tiêu chuẩn. Ông nói: “Tôi bận nhiều việc không có thời gian. Mà nếu thấy tôi xứng đáng thì xét tặng, chứ làm hồ sơ thì tôi không làm”).

Thao Giang cũng là người có công kéo đàn nhị trong đám ma ra sân khấu quốc tế đọ với nhiều nhạc cụ hiện đại khác, với tư cách nhạc cụ độc tấu. Ông từng giành huy chương trong đại hội thanh niên thế giới lần thứ 9 tại Bungari với tiếng đàn nhị. Về sáng tác, cho đến nay khó có tác phẩm độc tấu đàn nhị nào vượt qua được “Kể chuyện ngày mùa” của Thao Giang.

“Ông bầu” gánh xẩm chợ Đồng Xuân

“Cả thời thanh xuân” Hỏi Thao Giang, mất bao nhiêu năm để cách tân đàn nhị? Ông trả lời như vậy và cười.

Tuổi trẻ bận bịu với nhị rồi lăn lộn qua nghiên cứu, giảng dạy, ở tuổi về chiều ông lại vướng vào xẩm (cũng dễ hiểu, vì nhị với xẩm, khác chi răng với môi).

Nếu cụ Hà Thị Cầu tôn vinh xẩm làng quê thì Thao Giang lại làm sống lại xẩm Hà thành, đã rơi vào quên lãng: “Từ năm 2005 tôi đã sưu tầm hát xẩm tàu điện, tôi thấy đây là di sản quí”.

Trong khi nghĩ đến xẩm không ít người liên tưởng đến ăn xin, ăn mày thì Thao Giang lại cảm nhận: “Xẩm thành thị tha thiết như dân ca Nga, đi vào lòng người êm dịu, từ từ. Nếu xẩm làng quê khai thác chất liệu ca dao cũ thì xẩm Hà thành lại hát những bài của Nguyễn Bính, Á Nam Trần Tuấn Khải… Tức là những bài hát có tác giả đàng hoàng”.

Tính bác học trong xẩm Hà thành ngày càng thu hút Thao Giang tìm hiểu. Về sau ngoài xẩm tàu điện, ông thu lượm thêm xẩm hát trên sông nước, hát trong nhà tơ (xẩm thính phòng), xẩm chợ.

Để giới thiệu diện mạo đầy đủ của xẩm Hà Nội tới công chúng, Thao Giang đã tổ chức một gánh hát biểu diễn tới 30 buổi khắp các phố cổ, vào dịp kỷ niệm Đại lễ.

Trong khi âm nhạc dân tộc và nhiều loại hình sân khấu truyền thống đang khát người xem thì con số 30 buổi diễn khắp phố cổ của gánh hát Thao Giang thật đáng nể. Gần chục năm nay, cứ thứ bảy hàng tuần, ông lại đưa gánh hát của mình biểu diễn miễn phí ở chợ Đồng Xuân.

“Ông bầu” nào cũng đặt lợi ích kinh tế lên hàng đầu còn khi hỏi đến tài chính Thao Giang chỉ cười: “Ồ, miễn phí mà. Không có tiền đâu”. Gặng hỏi ông cũng “bật mí”: Mỗi buổi diễn gánh hát được “tài trợ” sáu triệu đồng”.

Giật mình, nghĩ tới cát xê của mấy sao nhạc trẻ. Nghi ngờ: “Chắc buổi diễn nào anh cũng đãi khán giả món ăn như nhau, kinh phí hạn hẹp, làm sao “nấu ăn” ngon được?”.

Thao Giang lắc đầu: “Không đâu, phải đổi mới chứ. Không đổi mới thì ai chịu xem. Gần chục năm rồi, chưa có cuối tuần nào chúng tôi nghỉ diễn ở Đồng Xuân. Hồi trước mỗi buổi chỉ kéo dài một tiếng 15 phút, bây giờ lên tới hai tiếng rồi, vì yêu cầu của công chúng”.

Chẳng hiểu Thao Giang lấy đâu sức mạnh để đeo đuổi âm nhạc dân gian, vốn không thức thời: “Chúng tôi cố gắng hết sức. Chân lý cuối cùng: Nhân dân sáng tạo ra, nếu chúng ta làm tốt nhân dân nuôi dưỡng”, ông đáp.

“Sếp” không lương

“Cái mác” của Thao Giang bây giờ đủ sức lòe những kẻ hám danh lợi. Ngoài vai trò “bầu” gánh xẩm ông còn đang giữ vị trí Phó giám đốc của Trung tâm phát triển nghệ thuật âm nhạc Việt Nam. “Chức to thế, chắc anh cũng kiếm được?”.

Ông lại cười: “Không có gì đâu. Lương của tôi lại dành để phát triển trung tâm. Tôi nói với giám đốc, giáo sư Khang (GS.TS Phạm Minh Khang), lương về hưu của chúng ta cũng tạm ổn, nên thu nhập ở đây ta dành cho các em, để nuôi nấng thế hệ trẻ”.

Hiện tại, Trung tâm phát triển nghệ thuật âm nhạc Việt Nam đang phối hợp với Học viện Âm nhạc Huế, làm một việc vô cùng quan trọng: đào tạo hệ đại học âm nhạc dân gian, lần đầu tiên trong lịch sử âm nhạc nước nhà.

Có một chuyện Thao Giang kể nghe như… cổ tích: Vì lao động miệt mài, nên năm ngoái ông đổ bệnh nặng, phải nhập viện.

Đã lên bàn phẫu thuật nhưng do bác sỹ ở bộ phận gây mê có sơ suất, ông được tạm cho về. Không ngờ, từ ngày trở về, Thao Giang lại khỏe ra, như chưa từng có bệnh. Chắc vì ông “dại” nên trời thương chăng?

Không có trụ sở thì kêu Thành Hoàng

Chắc chẳng có trường học nào lại nằm trong đình như trường học do Thao Giang và những cộng sự thành lập. Nói đến cơ duyên được vào đình, vị nhạc sỹ này lại tâm đắc: “May được dân thương”.

Ông nhớ lại những ngày đầu gian khó: “Khi mới thành lập tất cả là con số không: Không người, không trụ sở, không tiền. Hồi ấy, tôi có thuê một trụ sở nhỏ để làm việc. Có vị vào thăm đã nói: “Cả trung tâm lớn thế này, mà trụ sở lại như chuồng cu”.

Thế mà đến cái chuồng cu ấy cũng không giữ được, người ta đòi nhà. Đang lúc lấn bấn, không tìm ra nơi chuyển đi, ông nói nửa đùa, nửa thật: “Phải xem Thành Hoàng ở đâu, ta tới kêu mới được”.

Chẳng ngờ hôm sau có mấy người ở đình Hào Nam đến nhờ ông luyện tập giúp cho đội văn nghệ của bà con khu vực đó. Thao Giang vui vẻ nhận lời. Cái sự hồn nhiên, nhiệt tình của ông đã giúp ông tìm ra lối thoát: Trung tâm đang bơ vơ đã có nơi an cư ngay trong đình.

Một căn nhà cấp bốn với đồ đạc đơn sơ chỉ có biển hiệu Trung tâm phát triển nghệ thuật âm nhạc Việt Nam là ngẩng cao kiêu hãnh nhưng Thao Giang rất đỗi hài lòng: “Từ chỗ không có trụ sở, bây giờ đã có rồi nhé. Lại ở ngay trong đình được chở che nên trung tâm lớn nhanh lắm”.

Ngoài việc đào tạo sinh viên đại học, Trung tâm của nhạc sỹ Thao Giang vẫn mở nhiều lớp học cho những ai yêu thích nghệ thuật dân tộc với mức giá “rẻ bèo”. Riêng những người yêu xẩm, Trung tâm sẵn sàng dạy miễn phí.

Báo giấy

Sau khi đọc bài “Chuyện ít biết về ông Tổ nghề hát xẩm ở Việt Nam”, bạn đọc Đăng Nguyễn (Xuân Lộc, Thanh Thủy, Phú Thọ) đã có bài viết liên hệ đến ngày xưa được nghe hát xẩm trong các đêm trăng ở làng quê ông.

Đặng Nguyễn (Xuân Lộc, Thanh Thủy, Phú Thọ)

Ngày 29.11, Sở VH-TT TP.Đà Nẵng cho biết Nghệ thuật hô/hát bài chòi dân gian ở Đà Nẵng vừa được Bộ VH-TT-DL công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Hai vở diễn Đời Như Ý và Cõng mẹ đi chơi của Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang đã thu hút đông khán giả đến rạp Thủ Đô. Đây là tín hiệu mới của sàn diễn cải lương đầy sức trẻ

Xu hướng đạo diễn trẻ gầy dựng sân khấu cải lương đã nhận được sự quan tâm chú ý đáng kể của công chúng với 2 vở diễn nổi bật là Đời Như Ý và Cõng mẹ đi chơi. Hai đạo diễn trẻ Phan Quốc Kiệt và Bùi Quốc Bảo đã thực sự ghi thêm điểm cộng trong hành trang nghệ thuật sau quá trình lăn lộn với nghề.

Cảm nhận vẻ đẹp của nghệ thuật dân tộc

Màn mở, sân khấu trống vài phút để khán giả choáng ngợp trước khung cảnh làng quê mộc mạc, yên bình trong câu chuyện của Đời Như Ý. Đạo diễn Phan Quốc Kiệt đã tạo nên bố cục không gian đúng chất Nam Bộ xưa để khán giả cảm nhận được hết cái đẹp từ cảnh trí, không như lâu nay khán giả của cải lương cứ quen mở màn là thấy diễn viên dù chưa cất tiếng nói. Chăm chút từng cảnh trí, đạo cụ; gia cố từng bước chân của nhân vật, Phan Quốc Kiệt đã tạo nên một phiên bản cải lương Đời Như Ý hoàn toàn khác với sân khấu kịch.

Vốn là vở diễn đình đám của Nhà hát Thế Giới Trẻ, kịch bản mang tính văn học sâu sắc đã được soạn giả Hoàng Song Việt trau chuốt, đặt lời ca thật mượt mà, da diết, trong đó chuyển tải những thông điệp nhân nghĩa đậm chất cải lương. Khán giả khóc khi xem cảnh 2 đứa con nuôi của Hai Đời bị buộc phải chia cắt, để lại bến sông người cha mù lòa và bà mẹ bị bệnh tâm thần. Con gái của nghệ sĩ Tú Sương, bé Hồng Quyên, diễn xuất sắc vai bé Như và bé Gia Nguyên, con trai của nghệ sĩ Lê Hồng Thắm, đã diễn thật xúc động vai bé Ý.

Giúp 2 diễn viên nhí này thăng hoa trên sân khấu thực sự là một kỳ công của đạo diễn Phan Quốc Kiệt. Có thêm sự góp mặt hiệu quả của 2 diễn viên nhí đã khiến người xem rung động sâu sắc và cảm nhận được cái hồn tinh túy của nghệ thuật ca diễn được chuyển tải từ những thế hệ tương lai.

Chất liệu ngồn ngộn từ cuộc sống

Vốn là đạo diễn trẻ chắc tay bên sân khấu kịch, sự cống hiến của Bùi Quốc Bảo dành cho Nhà hát Thế Giới Trẻ được chứng minh bằng việc doanh thu của sân khấu xã hội hóa này ngày càng tăng. Khi sáng tác Cõng mẹ đi chơi, anh đã đưa rất nhiều chất liệu từ cuộc sống vào kịch bản. Sau đó, tác giả Hùng Dũng chuyển thể cải lương và Bùi Quốc Bảo lại một lần nữa thử thách mình qua việc dung nạp đời sống đương đại vào vở nhưng vẫn phải giữ được cái hồn của cải lương.

Bùi Quốc Bảo đã rất thận trọng khi quyết định kết thân với bộ môn này. Đạo diễn đã bám vào một thông điệp rất thực tế và khiến người xem nhận thấy phần nào đó tâm hồn của chính mình trên sàn diễn – đó là sự quan tâm tới những thân phận khác và tình người trĩu nặng trong cuộc sống. Những đứa trẻ bị bỏ rơi dễ dàng dính vào cạm bẫy. Những em bé không may bị tâm thần nhưng lại nhận được sự chăm sóc và cao cả hơn là tình người dành cho mảnh đời côi cút…

Khán giả trẻ trong rạp khóc sướt mướt khi xem bà mẹ có cá tính nóng nảy nhưng lại rất thương yêu các con, sẵn sàng nhận phần đau khổ để nuôi đứa con bị tâm thần dù gia cảnh nghèo khó.

Chất trẻ đáng ghi nhận ở 2 đạo diễn đang dấn thân vào cuộc gầy dựng lại sự quan tâm của khán thính giả đối với sân khấu cải lương đó là chịu khó tìm tòi, học hỏi kinh nghiệm từ các bậc tiền bối. Đâu đó vẫn còn dấu ấn của những mảng, miếng xử lý của thế hệ các thầy cô song nổi bật vẫn là những khám phá mới mẻ mà nghệ thuật cải lương muốn hướng đến công chúng đương đại.

Về âm nhạc, cảnh trí và cả phục trang, cả 2 đạo diễn đã làm mới được vở diễn bằng khá nhiều chiêu thức xử lý từ sân khấu kịch nói khiến vở diễn trẻ trung và tới gần khán giả hơn nhưng không làm mất đi cái tinh túy nhất của cải lương. Diễn xuất của nghệ sĩ được chú trọng nâng cao với những dồn nén đẩy tới cao trào kịch tính và thay vì chỉ cho khán giả cảm giác ai oán, bi thương thì cải lương của 2 đạo diễn trẻ được vuốt nhẹ bằng những bài bản, câu vọng cổ ngọt ngào hơn là “hét” lên những thông điệp chát chúa. Xem xong vở diễn, có thể cảm nhận sự dịu mát, ngọt ngào như được uống ngụm nước dừa mát ngọt! Cảm xúc theo chân người xem rời rạp Thủ Đô về đến tận nhà và thầm mong sẽ quay lại để được khóc cười cùng đạo diễn trẻ qua nhiều vở cải lương khác nữa…

Tạo ra kết nối với khán giả đương đại

“Hai gương mặt đạo diễn trẻ này vốn không xa lạ với kịch và cải lương. Họ từng là khán giả ngồi trong góc khán phòng của nhiều vở diễn nên khi đặt mình vào hàng ghế người xem, họ đã biết điều gì cần làm, điều gì cần bỏ. Hai vở cải lương mới đóng dấu chất lượng của Nhà hát Cải lương Trần Hữu Trang trong thời buổi khó khăn đối với sân khấu lại là tâm huyết sáng tạo của 2 đạo diễn trẻ. Điều đó cho thấy ban giám đốc nhà hát này đã mạnh dạn giao vở cho đạo diễn trẻ, tạo cơ hội cho thế hệ nghệ sĩ đương đại và cũng góp phần làm bền chặt hơn sợi dây kết nối với khán giả của nghệ thuật đương đại” – đạo diễn, NSƯT Trần Minh Ngọc nói.

Hát trống quân là một lối hát giao duyên ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Thường được tổ chức vào ban đêm, dưới trăng mùa thu, trong lúc có hội hè hoặc khi dân làng rảnh rỗi để phô diễn tài nghệ đối đáp và trao đổi tâm tình trai gái. Gọi là hát trống quân vì lối hát ấy phải cần đến một nhạc cụ gồm có một cái thùng trống và một sợi dây căng ngang lên trên

Hát trống quân là một lối hát giao duyên ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Thường được tổ chức vào ban đêm, dưới trăng mùa thu, trong lúc có hội hè hoặc khi dân làng rảnh rỗi để phô diễn tài nghệ đối đáp và trao đổi tâm tình trai gái. Gọi là hát trống quân vì lối hát ấy phải cần đến một nhạc cụ gồm có một cái thùng trống và một sợi dây căng ngang lên trên, để khi dứt câu hát có tiếng trống đệm vào “Thình, thùng thình”. Hát trống quân xưa phổ biến rộng rãi khắp vùng.

Người hát trống quân nổi tiếng là cụ Vũ Đình Xuyến ở Hiệp Cường – Kim Động. Hội điểm hát trống quân lâu bền nhất là các làng thuộc huyện Ân Thi, Khoái Châu, Văn Giang: Trai làng Xuân Cầu với gái làng Khúc Lộng (Văn Giang), trai làng Tào xã Thúc Kháng (Hải Dương) với gái làng Đào Quạt, xã Bãi Sậy, huyện Ân Thi, hát trống quân xã Dạ Trạch (Khoái Châu).

Hàng năm, cứ vào dịp mùa thu, Tào Khê và Đào Xá lại mở hội hát trống quân từ chập tối tới quá nửa đêm và kéo dài hết tuần trăng. Ngày hội, dân hai bên bờ sông nườm nượp kéo về đình Đào Quạt, về đê Tào Khê để hát, “xui hát”, nghe hát. Nơi đây ngày xưa là quê của Bà Chúa hát, là quê của cố thi sĩ Phạm Huy Thông.

Diễn tiến của “canh” hát trống quân gồm có: hát gọi, hát đáp, hát chào, hát mời trầu, hát giao hẹn đến hát ướm, hát thách và cuối cùng là hát hoa, hát đối đáp…

Dưới đây là đoạn hát đối đáp của hội trống quân Đào – Tào. Nam (Hỏi): Những mong hiểu rộng biết dài Hỏi thăm bên đó có ai chung tình? Nữ: (Đáp) Xinh xinh cái nấm trúc xinh Đệ nhất chung tình có Chử Đồng Tử – Tiên Dung. Nữ (Hỏi): Hai bờ chung một dòng sông Hào kiệt anh hùng bên ấy là ai? Nam (Đáp): Lời vàng như nắng ban mai Đệ nhất anh tài là Tiết chế Hưng Đạo Vương. Cứ như vậy, hỏi và đáp về danh thắng, danh nhân của mỗi quê. Canh hát kết thúc bằng những câu hai bên hò hẹn tối mai lại hát tiếp. Giống như dân ca quan họ, có thời trống quân được ưa thích như hát chèo. Hát trống quân cần được bảo tồn trong cuộc sống hôm nay. (Theo báo Hà Nam)

Dân ca Việt Nam rất là phong phú. Tất cả những bài ca do dân quê sáng tác và không thuộc nhạc triều đình, nhạc thính phòng, nhạc tôn giáo thì được xếp vào loại dân ca. Xứ Việt Nam với gần 80 triệu người Việt và 53 sắc tộc khác nhau thừa hương một truyền thống dân ca đa diện. Ðịnh nghĩa danh từ dân ca, theo tôi, là những bài ca không biết ai là tác giả, được truyền miệng từ đời này sang đời khác, dính liền với đời sống hàng ngày của người dân quê, từ bài hát ru con, sang các bài hát trẻ em lúc vui chơi, đến các loại hát lúc làm việc, hát đối đáp lúc lễ hội thường niên. Dân ca lại mang một màu sắc địa phương đặc biệt, tùy theo phong tục, ngôn ngữ, giọng nói, và âm nhạc tính từng vùng mà khác đi đôi chút.

Nhưng nhìn chung, vẫn là bài hát thoát thai từ lòng dân quê với tính chất mộc mạc, giản dị của nọ Dân ca Việt Nam được trình bày theo trình tự một đời người, nghĩa là bắt đầu bằng các bài hát ru em khi em bé bắt đầu chào đời, đến khi đứa bé lớn lên, trương thành và chết đi, sẽ có những bài hát liên hệ đến từng giai đoạn của một đời người. Tôi xin bàn về các bài hát ru em và các bài hát nghe trong lúc trẻ em vui chơi, nô đùạ Chúng ta thường nghe lúc còn ấu thơ, được chị, mẹ hay bà ngoại hoặc bà nội ru cho ngủ. Loại hát này được gọi là hát ru (miền Bắc), ru con (miền Trung), hay hát đưa em, ầu ơ ví dầu (miền Nam).

Âm giai dùng trong loại hát ru em được thay đổi tùy theo vùng. Ở miền Bắc, hát ru dựa vào thang âm ngũ cung (do-ré-fa-sol-la-do). Miền Trung sử dụng âm giai tứ cung (do-fa-sol-sib-do), và miền Nam thì chọn âm giai ngũ cung (do-mib-fa-la-do). Người mẹ thường bày tỏ nỗi lòng của mình, hay than van số phận hẩm hiu của mình qua bài ầu ơ ví dầụ Lời ca thường lấy trong ca dao và thể thơ là lục bát. Ầu ơ Gió đưa bụi chuối sau hè Anh mê vợ bé bỏ bè con thơ Con thơ tay ẩm tay bồng Tay dắt mẹ chồng đầu đội thúng bông.

Ðến khi đứa trẻ lớn lên, trong lúc chơi giỡn thường hay hát những bài mà đa số các giai điệu đều dựa trên thang âm tam cung (do-fa-sol). Chẳng hạn, khi chơi ú tìm, các trẻ em để ngón tay trỏ của mình vào trong lòng bàn tay của một em trong bọn. Một đứa trẻ hát: Chi chi chành chành Cái đanh thổi lửa Con ngựa chết chương Ba vương thượng hạ Ba cạ đi tìm Ú tim oà ập. Khi nói tới tiếng “ập” thì bàn tay nắm được ngón tay người nào thì người đó nhắm mắt đếm để cho những người khác chạy đi trốn.

Ngoài ra còn có những trò chơi khác như đánh trõng, táng u, đánh dũa, hoặc là oánh tù tì (từ chữ Anh là one, two, three, nghĩa là một, hai, ba) giúp cho trẻ em Việt Nam giải trí trong khi nhàn rỗi, ngoài giờ học hỏi ở nhà trường. HÒ Hò từ chữ HÔ mà ra, có nghĩa là làm cho giọng mình manh hơn.

Do đó, Hò thường đi đôi với việc làm nặng như kéo gỗ, chèo thuyền, đập đạ Nhưng hò cũng có thể hát lúc nghỉ ngơi, lúc hội hè, lúc đám tang như hò đưa linh, và có khi dính liền với một vùng nào đó như hò Nghệ An, hò Thanh Hóa, hò Sông Mã, hò Ðồng Tháp. Có ba loại Hò chánh: Hò trong lúc làm việc, tiết điệu ăn khớp với động tác, và thường dùng những chữ như dô ta, rố khoan, hụ là khoan, vv… Hò trong lúc nghỉ xả hơi, thường là hò đối giữa trai gái có tính cách đùa giỡn, chọc ghẹo hay tỏ tình. Hò trong lúc lễ hội, thường là hò đối đáp để tranh giải. Hò làm việc thường hò đông người với nhaụ

Một người hò trước và tất cả phụ họa theo saụ Người hò chánh gọi là hò cái và những người phụ họa gọi là hò con. Hò chia làm hai phần: lớp trống hay vế kể thì do một người hát, còn lớp mái hay vế xô thì do toàn thể phụ họa. Ở miền Nam, hò thường nghe trên sông, hay lúc làm việc ngoài ruộng. Mỗi tỉnh, mỗi vùng có những loại hò đặc biệt. Do đó có tên gọi như hò Bến Tre, hò Cần Thơ, hò Ðồng Tháp. Ở tỉnh Bến Tre, có thể có loại hò như sau: Hò ớ ơ Xứ nào vui cho bằng xứ Cù Lao, ớ ợ Hò ớ ợ Tiếng muỗi kêu như ống sáo thổi Bông mọc như hàng rào sương lý, ớ ợ Hoặc xuyên qua câu hò, chúng ta có thể biết người hò thuộc địa phương nào như: Hò, ớ ơ. Ghe anh nhỏ mũi trắng lườn Ở trên Gia Ðịnh xuống vườn thăm em, ớ ơ. Hò miền Nam gồm có hò ba lý xuất xứ từ bài Bá Lý Hề của cải lương rất được thông dụng giữa các ca sĩ chuyên nghiệp. Hò theo điệu ai oán dùng để kể chuyện.

A li hò lờ xuất hiện khoảng 50 năm nay thôi, dùng thể thơ lục bát. Hò lô tô, hò cấy, vv… Các loại hò thường được ứng khẩu tùy hứng, nhạc thì chỉ có một giai điệu duy nhứt, hay theo một thang âm đặc biệt miền Nam (do-mib-fa-sol-la-do). Miền Trung là nơi tập trung của nhiều loại hò và nhiều giai điệu hơn hai miền Bắc và Nam. Ngoài loại hò làm việc, hò đối, còn có hò đưa đám mạ Ở Thanh Hóa có hò sông Mã được chia làm năm loại hò tùy theo giai đoạn: hò rời bến, hò đò ngược, hò đò xuôi, hò mắc cạn, hò cập bến, với các đoạn kể, xô nhịp nhàng theo nhịp một, nhịp hai. Trong khi chèo thuyền, chúng ta còn được nghe các loại hò mái xấp, hò mái nhì, hò mái đẩy.

Có giả thuyết cho rằng mái có nghĩa là mái chèo, và còn có giả thuyết khác nữa cho rằng mái là đàn bà đối với trống là đàn ông. Còn xấp có nghĩa là mau hơn, nhì có nghĩa là đôi, là phải hát hai lần, còn đẩy có nghĩa là làm cho thuyền đi tớị Ở vùng Thừa Thiên, Quảng Trị còn nghe hò mái ba nghĩa là phải hát ba lần. Các loại hò làm việc như hò đạp nước, hò tát nước, hò khiêng nước, hò xay lúa, hò giã gạo, hò giã đậu, hò giã vôi, hò mài dừa,v.v… Khi leo giốc, thì có hò leo dốc. Khi đập đá thì có hò nện hay hò hụị Tiết tấu rất nhanh, và theo nhịp đập đạ Người kể hát một đoạn, thì toàn thể hát “hụ là khoan” để làm tăng sức mạnh khi làm việc.

Ở miền Bắc, hò đẩy xe, hò kéo gỗ rất được phổ thông. Một người hát một câu thì cả đám hát rố khoan, rố khoan rố khuầy hay hố khoan trong điệu bắt cái hố khoan hay bắt cá hò khoan do các người chài lưới hát. Ngoài ra, chúng ta còn tìm thấy điệu hò giã vôi và hò dứt chỉ ở miền Bắc nữa. Hầu hết các điệu hò ở Việt Nam đều dùng thể thơ lục bát với thể thức thêm những chữ không có nghĩa vào như “là hụ là khoan, rố khoan rố khuầy”, v.v…

Với nghệ thuật ngắt câu khác nhau tùy theo từng điệu hò hoàn toàn khác biệt và phong phú qua tài sáng tác của các người dân quê, kho tàng dân ca do đó ngày càng to lớn hơn và xuyên qua các lời ca trong điệu hò, chúng ta thấy một nền văn chương bình dân phản ảnh trung thực ngôn ngữ của tiếng nói Việt Nam. LÝ Miền Nam có rất nhiều điệu hò và lỵ Những bài nào không thuộc vào hò thì là lỵ Có Lý chim khuyên, Lý bông lựu, Lý chuồn chuồn, Lý cây chanh, Lý chè hương, Lý bỏ bìa, Lý con khỉ đột, Lý ngựa ô, Lý quạ kêu. Lời ca rất mộc mạc, chỉ hai câu thơ lục bát trong bài Lý chim khuyên như: Chim khuyên ăn trái nhãn lồng Lia thia quen chậu, vợ chồng quen hơi mà được hát thành: Chim khuyên (quầy a) ăn trái (quây a) Nhãn lồng (à), nhãn lồng , ớ con bạn mình ơi ! Lia thia (quầy a) quen chậu (quây a) Vợ chồng (à), vợ chồng, ớ con bạn quen hơi. Miền Trung có thể nói là trung tâm của các điệu lý và họ Lý có nghĩa là hát của giai cấp dân quê (do chữ lý làng mà ra), so với Ca Huế thuộc giai cấp vua chúa, quan liêu trí thức.

Tất cả điệu lý được thoát thai từ các bài hát chèo, ca Huế, hát tuồng, và hát cải lương. Ðiệu lý giao duyên bốn mùa hay lý vọng phu được hát theo điệu Nam ai Trung chuyển sang Ai Oán Nam khi xuống tới miền Nam và trở thành lý bốn mùa hay lý ru con. Thể thơ được dùng là thất ngôn: Thí dụ như: Giãi sông Ngân mây rầu rầu chuyển Một bước đường trời biển chia hai Hỡi nàng nàng ơi! Anh dặn một lời xưa nhớ đừng quên. Từ đó các nhà nho mới đem vào Ca Huế và đổi tên lại thành lý giao duyên 12 tháng như: Ðầu tháng giêng mãn thiên xuân sắc Ai nấy vui mưng thiếp bặt mắt trông Qua tháng hai bông hoa nhài ướm nở Thiếp luống trông chàng vừa trở gió đông, v.v…

Hát giao duyên với loại thơ thất ngôn cũng được dùng trong hát chèo. Ðến khi bài Lý giao duyên được sử dụng với thể thơ lục bát qua hai câu thơ: Ai đem con sáo sang sông Ðể cho con sáo sổ lồng bay xa. Thì lại được đổi lại là Lý con sáo. Ðiệu Lý con sáo rất được quãng bá ở ba miền Bắc, Trung, Nam. Mỗi miền với thang âm đặc thù đã tạo ra ba điệu lý khác nhau: Lý con sáo Bắc, Lý con sáo Trung, và Lý con sáo Nam. Ngoài ra, chúng ta còn biết thêm một điệu Lý con sáo nữa là Lý con sáo Quảng. Ở Thừa Thiên, khi hát bài lý con sáo, thay vì hát đoạn “ơi người ơi”, lại hát “tang tình tang”. Bài lý con sáo được gọi là Lý tình tang,và khi hát bài 10 thương thì được đổi thành lý mười thương. Các điệu lý đều dựa trên thể thơ lục bát trên âm giai tứ cung nhu bài lý ba cô, lý lượn, hoặc âm giai ngũ cung như bài lý bắt bướm hay lý cây đa. Nghệ thuật sử dụng thể thơ lục bát của người Việt rất tài tình.

Qua hai bài Lý con sáo Trung và Nam, chúng ta nhận thấy dân tộc Việt Nam đưa vào những tiếng đệm bằng cách lập lại những chữ trong câu chẳng hạn nhu “í a, ố tang tình tang”, vv mà làm cho nhạc điệu trở nên phong phú vô cùng. Dân ca do đó đi sâu vào lòng dân và đôi khi còn ảnh hương rất mạnh vào nhạc thính phòng Ca Huế hay Ðàn Tài Tử miền Nam hoặc vào các điệu hát Chèo, Cải lương. Hát hội Hát hội là loại hát đối giữa trai gái tùy hứng ca hát đối đáp thi tài cao thấp trong những dịp lễ đầu xuân hay thu, hoặc khi đêm trăng thanh gió mát sau một ngày làm việc mệt nhọc ngoài đồng. Hát hội có nhiều loại: hát trống quân, hát quan họ, cò lả ở vùng Bắc Ninh, hát đúm ở Hải Dương, hát phường vải ở Nghệ Tĩnh, hát ghẹo ở Thanh Hóa, hát xoan ở Phú Thọ, v.v..

Hát hội hay hát đối đều mang những đặc điểm chung như sau: Người hát, làng xã, phải đối nhau chẳng hạn nhóm nam ca sĩ đối lại với nhóm nữ ca sĩ, và thuộc làng xã khác nhau Hầu hết đều là tình ca để đưa đến hôn nhân. Ðặc tính đoàn thể rất được nhấn mạnh, như trong quan họ có tục kết bạn và phải thuộc vào gia đình quan ho Truyền thống này được thấy ở hát ghẹo ở Thanh Hóa, và hát xoan ở Phú Thọ có tục lệ “nước nghĩa”. Thi đua là một trong những đặc tính quan trọng.

Trong một cuộc hát đối, các người hát thi đua về trí nhớ, lời ca, óc nhạy bén, phải tùy cơ ứng biến, khi gặp khó khăn, tài sáng tác tùy hứng, và kỹ thuật ca hát phải có trình độ cao. Do đó, các làng xã xứ ta thường hay tổ chức hát lấy giải. Ðặc tính bán chuyên nghiệp. Người hát quan họ phải thuộc một số bài căn bản, phải luyện tập thường xuyên. Do đó mới có tục lệ ngủ bọn, nghĩa là các người hát cùng chung một nhóm thường tựu hợp ở nhà của một người trong bọn, ăn ngủ tại đó để có thì giờ học tập với nhau và tập hát gọi là bẽ giọng. Hát hội xảy ra trong một phạm vi địa lý nhỏ hẹp, nhứt là ở Bắc Ninh, Thanh Hóa, Phú Thọ miền Bắc xứ Việt Nam mà thôi.

Mỗi cuộc thi hát như thế thường chia làm ba hay bốn giai đoạn: Hát mời ăn trầu trong trống quân Hát giọng lề lối trong quan họ Hát dạo, hát chào, hát mừng, hát hỏi trong hát phường vải Hát dạo, hát mừng, hát thăm trong hát ghẹo Sau khi hát mở đầu thì đến phần hát thi. Phần này, bắt đầu các bài hát khó vì phải sáng tác tại chỗ, như hát trả lời câu đố trong trống quân, giọng sỗng, giọng vặt trong quan họ,hát đố, hát đối trong phường vải, và hát đối, hát đố, hát xe kết trong hát ghẹo. Chẳng hạn như trong bài hát trả lời câu đố trong trống quân, bên gái ra câu đố thì bên trai phải giải cho trúng và đố lại. Bên nào không đối được thì kể như thua.

Loại hát này được đệm bằng một nhạc khí đặc biệt là cây trống quân hay thổ cô. Một cây mây dài bốn, năm thước căng vòng cầu bắt ngang một cái hố được đào ngay điểm giữa cây mây. Một người hát đánh vào cây mây để đệm, tạo âm thanh giống như tiếng trống. Cuộc thi hát tiếp tục sang giai đoạn ba với các bài hát khen tặng trong trống quân, hát mời, hát xe kết trong phường vải, và giọng hãm, giọng huỳnh trong quan họ. Sau cùng là hát tiễn như trong phường vải, hát giã bạn trong quan họ, hát thề, hát dặn, hát tiễn trong hát ghẹo. Hò, lý, hát hội với Trống quân, Quan Họ, Hát phường vải, Hát ghẹo, Hát xoan, cò lả,vv… rất gần với chúng ta qua lời ca đơn giản, diễn đạt tất cả hình ảnh sống động của xã hội nông thôn Việt Nam và mỗi người hát là một nhà thơ. HÁT VÈ / NÓI VÈ Vè là một bài văn kể một chuyện đặc biệt xảy ra và ngụ ý khen chê. Bài văn làm theo thể thơ bốn chữ, năm chữ, lục bát, hay song thất lục bát hoặc các thể thơ biến thể.

Hát những câu vè thường lấy giọng đọc lên, không có đệm trên, đệm giữa, hay đệm dưới như các lối hát dân ca khác, nhưng dựa trên nhịp 2/4. Ở miền Nam, những câu vè về trái cây, các loại cá, các thứ bánh, vv… ngoài lối vè kể chuyện. Các câu vè thường bắt đầu bằng sáu chữ Nghe vẻ nghe ve Nghe ve Thí dụ vè trái cây: Nghe vẻ nghe ve Nghe vè trái cây Dây ở trên mây Là trái đậu rồng Có vợ có chồng Là trái đu đủ Chặt ra nhiều mủ Là trái mít ướt Hình tựa gà xước Vốn thiệt trái thơm Cái đầu chơm bơm Ðúng là bắp nấu Hình thù xâu xấu Trái cà dái dê Ngứa mà gãi mê Là trái mắt mèo v.v…

Hát vè để tiêu khiển trong lúc làm việc, hát lúc nhàn rỗi một mình. Hát vè không có nhạc, nhưng có tiết điệu. Gần đây ở Việt Nam, có nhiều nhóm nhạc trẻ đã chuyển hát vè thành nhạc Rap rất được ưa thích. Dân ca Việt Nam rất phong phú, đa dạng, dính liền với bài ca hơn là với dàn nhạc, và nhạc khí. Dân ca đi liền với tiếng hát ru, đồng dao, trò chơi trẻ em, đến các điệu hò, lý, các điệu hát trong khi làm việc, trong các lễ hội tạo cơ hội cho thế hệ gặp nhau qua các loại hát giao duyên, qua tục “nước nghĩa”, “kết bạn”, “ngủ bọn “. Mức sáng tác bài bản mới vượt qua những thể loại nhạc cung đình, nhạc bác học, nhạc thính phòng và đưa vào trong văn chương bình dân những đóng góp đáng kể (hát quan họ, hát phường vải). Phần nhiều chỉ có tùy hứng lời trên một điệu nhạc (hát trống quân, cò lả).

Chỉ có hát quan họ là vừa sáng tác lời lẫn nhạc. Hiện có trên 700 làn điệu khác nhau trong truyền thống hát quan họ. Hiểu được dân ca Việt Nam sẽ mang lại một niềm tự hào cho chính mình, tạo một sự hãnh diện trong lòng khi xứ mình có một nền văn học dân gian phong phụ Ngoài dân tộc Việt hay Kinh, chúng ta còn có 53 sắc tộc anh em sống rải rác trên khắp lãnh thổ Việt Nam với hàng trăm thể loại dân ca, nhạc khí hoàn toàn khác với dân tộc Việt. Ðó là đề tài nghiên cứu trong tương lai. Trần Quang Hải, Paris, Pháp

Nói đến nghệ thuật ca hát dân gian cổ truyền Nam Bộ mà chỉ đóng khung trong một số làn điệu vọng cổ hay bài bản Cải lương, ca nhạc tài tử, thì quả chưa đầy đủ. Mặc dầu chúng ta không phủ nhận tính hấp dẫn, yếu tố truyền cảm gây xúc động mạnh của các thể loại ca hát đó, nhưng đứng trên góc độ nghiên cứu mà xem xét, thì sự phiến diện nói trên có thể đưa đến những nhận định không toàn diện, và hiện tượng nhầm lẫn giữa ngọn và gốc có thể xảy ra.

Nội dung vấn đề trao đổi của bài viết này nhằm tìm hiểu tính chất phong phú của nền dân ca Nam Bộ, một bộ phận trong kho tàng âm điệu dân gian phong phú và quí báu của đất nước ta. Nói đến Nam Bộ, chúng ta nghĩ đến một vùng đất màu mỡ có phong cảnh thiên nhiên xinh đẹp hữu tình, có tài nguyên giàu có, trù phú.

Không thể quên được con người Nam Bộ với tính tình cởi mở, hào hiệp, nặng nghĩa nhiều tình… mà hình như đất nước thiêng liêng đã dành riêng cho mảnh đất phương Nam này! Từ Đồng Nai, Long Khánh, Biên Hòa, Đất Đỏ… với những lô cao su thẳng tắp, bạt ngàn, sừng sững hiên ngang… như muốn vươn lên hàng triệu cánh tay xanh biếc, rậm dày… che kín cả khoảng trời mênh mông… chúng ta đi dần xuống miền châu thổ Cửu Long với những cái tên nghe “là lạ” “dễ thương” như: Mỹ Tho, Bến Tre, Long Xuyên, Cần Thơ, Rạch Giá… băng qua những “tấm thảm vàng tươi” đang óng ánh trĩu cành phơi mình dưới ánh nắng chói chang của miền gần xích đạo.

Sau đó, chúng ta sẽ được nhẹ nhàng, ung dung khua từng nhịp chèo nhặt khoan trên những dòng kênh lăn tăn gợn sóng, dưới những rặng dừa xanh vào những buổi chiều êm đẹp… rồi để có dịp bâng khuâng nghe những câu hò về đêm ngân vang dòng sông, bến nước… và khi tới tỉnh Minh Hải lắm cá nhiều tôm, đặt chân lên mũi Viên An, mỏm đất tận cùng của quê hương phương Nam… nghe biển Đông sóng vỗ quanh năm, một lần nữa, chúng ta càng được khẳng định thêm về khả năng vĩ đại chinh phục thiên nhiên, cải tạo hiện thực của con người trước bao nhiêu biến cố. Phải chăng phong cảnh thiên nhiên của thực tại vốn tràn đầy thơ mộng, nên càng khơi nguồn âm điệu dạt dào cho dân ca Nam Bộ giàu chất trữ tình, đậm màu thi vị… chắp cánh cho những hoài bão ước mơ sớm trở thành hiện thực…

Chúng ta hãy làm quen với một đoạn hò tâm tình: … Hò ơi!… Nho nhỏ như ai, chớ còn nho nhỏ như em đây luôn chặt dạ bền lòng. Dẫu cho nước Đồng Nai có chảy cạn, đá Đồng Nai có bị mòn, thì thủy chung như nhứt, trước sau em vẫn giữ sắt son lời nguyền… ơ (Hò miền Đông Nam Bộ) Hay những lời “oán trách” nhau trong điệu hò Trà Vinh: Hò ơi… Tay cắt tay bao nỡ… ruột cắt ruột sao đành! Một lời thề biển cạn non xanh. Chim kêu dưới suối, vượn hú trên nhành, qua không bỏ bậu ơ ơ… mà sao bậu đành bỏ qua ơ ơ…

Cũng như tên nhiều miền của đất nước, hò là một điệu dân ca phổ biến ở Nam Bộ nói riêng. Hò được gắn liền với sông nước, với khung cảnh êm ả, phẳng lặng. Với một âm hưởng phóng khoáng, tự do, mang ít nhiều nhân tố “tự sự”, “vịnh thán”, hò thường được dùng để ngợi ca hay đề cao một đạo lý tốt đẹp nào đấy như lòng chung thủy sắt son, niềm tin yêu chặt dạ bền lòng… Âm điệu của các thể loại hò ở từng địa phương thường không giống nhau về chi tiết luyến láy, về cách xử lý các “âm điệu” giữa câu, hay có đôi khi cũng khác nhau về kết cấu toàn bộ. Thí dụ như: hò Đồng Tháp thì kết ở một nốt thuộc “át âm”, nhưng trong lúc tuy cùng một điêu thức “xon”, nhưng hò Miền Đông, hò Bạc Liêu, hò Gia Ninh, thì lại dùng nốt chủ âm để kết hoàn toàn.

Việc xử lý kếu cấu này tùy thuộc vào phong cách, vào nội dung của từng vùng, nhằm thể hiện được tính cách riêng biệt, màu sắc độc đáo, chứ không phải là không có dụng ý. Thông thường do ý nghĩa của nội dung lời hò giữ vai trò quyết định, nên giai điệu của hò này được tiến hành theo đường nét bình ổn, “lên dần” hoặc “xuống dần”, cố tránh những bước nhảy quãng đột xuất, nhằm tạo ra một phong vị êm đềm, nhẹ nhàng như kiểu “ngân nga, tự sự”, nặng đi vào chiều sâu lắng hơn là ầm ĩ, huyên náo. Hoàn cảnh xã hội ngày càng thay đổi, nên nội dung và hình thức hò cũng được cải biên và bổ sung cho thích hợp.

Ví dụ như, khi Mặt trận Bình dân bên Pháp chiếm được nhiều thắng lợi trên địa hạt chính trị, thì ở Nam Bộ, kế bên những loại hò mộc, hò huê tình, hò đối, hò thơ, hò truyện… lại xuất hiện thêm một loại hò gọi là hò quốc sự. Nội dung hò quốc sự đề cập đến những vấn đề chính trị cổ vũ và động viên tinh thần yêu nước của quần chúng. Sau đây là một đoạn của hò quốc sự. Nữ (vấn): Hò ơi! Trên đời mọi vật bẩn nhơ Đều nhờ rửa nước trở nên trong lành Đến khi nước phải nhơ tanh Lấy gì mà rửa xin anh phân cùng… Nam (đáp): Hò ơi! Em ơi trải bao thế hệ oai hùng Nước nhà lâm nạn anh hùng ra tay Hi sinh bao quản thân dài Máu đào từng rửa, “nước” rày thành trong… Nội dung lớn của hò phần lớn dựa trên cơ sở của lối thơ lục bát, nhưng khi xử lý thì có thể giữ nguyên, hoặc có khi lại mở rộng dài hơn để khớp với âm điệu của câu hò. Vì thế việc sáng tác ra những câu hò được đông đảo quần chúng tham gia dễ dàng và nhanh chóng thu hút được sự hâm mộ của quần chúng. Về tháng Bảy Âm lịch, thường là mùa cấy rộ và cũng là lúc mà các “vạn” cấy (như phường, hội) được có dịp trổ tài vừa cấy giỏi lại vừa hò hay… và dĩ nhiên sau những lần gặp gỡ, biết mặt… biết tài nhau… là đến những lời hò hẹn cho những ngày sau mùa gặt hái…

Kế bên những điệu hò trữ tình, êm dịu, dân ca Nam Bộ còn bao gồm những bài hát lý (hay là những điệu lý). Lý là những khúc hát ngắn gọn, vui tươi, dí dỏm, mang tính chất lạc quan yêu đời rõ nét với các nhịp điệu phong phú và sinh động. Như bài Lý ngựa ô (Nam Bộ): Lý con ngựa… ngựa ô (2 lần) Anh tra khớp bạc, lục lạc đồng đen Búp sen lá đậm – Dây cương đầm thấm Cán roi anh bịt đồng thà… Lá anh í a đưa nàng… là anh đưa nàng về dinh (2 lần) …

Nhưng cũng có khi, lý lại được pha lẫn vào chút ít màu sắc trữ tình man mác như bài Lý lu là: Ai về giòng dứa mà qua truông Nhắn thăm lu là với bậu ơ bậu ơi! Bỏ buồn cho nàng ơi! mà cho ai? Bỏ buồn cho nàng ơi! mà cho anh! Xét về phương diện âm hưởng nói chung toát ra từ các điệu hò và Lý Nam Bộ, chúng ta rút ra được chất tinh khiết, chân thật, tuy mộc mạc, pha lẫn chút ít âm điệu mênh mông của hò, với nhịp điệu sinh động, vui phơi phới đầy tươi mát của các điệu lý.

Đặc biệt về mặt kết cấu, lý cũng có những phân biệt câu cú, khúc, đoạn rõ ràng. Sự trình bày phần âm điệu được mạch lạc, có tính nhất quán toàn bộ, và dễ phát hiện, không cầu kỳ, phức tạp, ngổn ngang. Cách vận dụng và xử lý các hệ thống điệu thức dân gian 5 cung hoặc 7 cung, hoặc 5 cung có thêm bớt bất thường trong thể loại lý, càng tạo thêm được nhiều sắc thái về giọng điệu, càng làm phong phú thêm, mở rộng ra nhiều khả năng kết hợp chặt chẽ giữa âm điệu và ngôn ngữ. Hiện nay, theo chỗ chúng tôi được biết thì các cơ sở nghiên cứu đã sưu tầm và chỉnh lý hơn 40 điệu lý như: Lý con sáo, Lý giao duyên, Lý cây bông, Lý chúc rượu, Lý chia tay, Lý cây gòn, Lý con chuột, Lý bình vôi v.v… Mỗi điệu lý nói trên đều có một nội dung rõ rệt, hoặc phổ biến những kinh nghiệm sản xuất (như Lý đất dòng chẳng hạn), hoặc ca ngợi những đức tính tốt trong cuộc sống (như Lý Ba Tri), cái đẹp trong thiên nhiên (Lý cây xanh) hoặc oán trách nhau (như Lý lu là) hoặc mỉa mai, châm biếm bọn lý trưởng, cường hào (như Lý con chuột, Lý bình vôi, Lý con sam).

Các chủ đề nhạc trong các điệu lý rất nhiều vẻ, dưới những hình thức rất độc đáo, nhưng lại rất quen thuộc với phong vị cổ truyền của quần chúng từ lâu đời. Trong quá trình cải biên, bổ sung, dĩ nhiên có một số chủ đề trong các điệu lý được sáng tạo, nâng cao. Trong số ấy, chúng ta có thể lấy bài Ru con làm ví dụ. Từ bài Lý giao duyên của vùng Trị Thiên, bài Lý giao duyên của Nam Bộ đã tiến lên trong một quá trình hoàn chỉnh hơn dưới một tựa đề mới là Ru con. Đó cũng là một quy luật, một đặc điểm cần lưu ý khi nghiên cứu vốn dân gian cổ truyền để chúng ta phân biệt được tính giao lưu và tính bổ sung đổi mới luôn luôn của nó.

Lời bài hát Ru con, dân ca Nam Bộ: Gió mùa thu… Mẹ ru con ngủ Năm canh chầy thức đủ vừa năm Hỡi chàng… chàng ơi! Hỡi người… người ơi! Em nhớ tới chàng… Em nhớ tới chàng! Hãy nín! nín đi con! Hãy ngủ! ngủ đi con! Con hời… con hỡi… Con hỡi… con hời… hỡi con!… Toàn bộ nội dung của bài hát được diễn tả trong sáu câu. Chỉ với 6 câu thôi, nhưng cũng đủ để vẽ nên một “bức tranh âm thanh” tuyệt diệu: …”Giữa một đêm thu tĩnh mịch… lắng nghe từng cơn gió lành lạnh nhẹ lướt ngoài khung cửa… người mẹ trẻ ấy… vừa ru con, vừa nghĩ đến người thương… vừa nghĩ đến người thương, vừa ru con!…”.

Âm điệu đơn giản, lời lẽ ngắn gọn, cô đọng đến mức không thể nào thêm được vào đấy một nốt hay một chữ nào nữa cả… Sự kết hợp như hình với bóng của âm điệu và lời ca đã thúc đẩy thêm nhanh chóng sự gần gũi giữa hình tượng nghệ thuật và quần chúng. Có những lúc, chúng ta như nghe được cả những nức nở, nghẹn ngào… đang trào lên từng đợt, từng đợt như: Hãy nín! nín đi con Hãy ngủ! ngủ đi con! Con hời.. con hỡi Toàn bộ bài hát được kết thúc bằng một sự đóng lại thư thả trên đường nét đi xuống của giai điệu chậm rãi… nhỏ dần… và chấm dứt… nhưng chúng ta như vẫn còn thấy đọng lại đâu đây hình ảnh người thiếu phụ đêm thu… ru con ngủ…, hình ảnh của một sự đợi chờ… của một lòng sắt son chung thủy!

Chất liệu dân ca Nam Bộ đã được nhiều nhạc sĩ quen biết vận dụng vào những ca khúc hiện đại, và có nhiều ca khúc thành công. Bằng những phong cách riêng biệt, bút pháp độc đáo của mình, các nhạc sĩ kể trên đã góp công một cách đáng kể vào quá trình kế thừa, tiếp tục phát huy và nâng cao hơn nữa chất liệu quý báu cổ truyền của dân ca Nam Bộ đã được nhân dân từ thế hệ này sang thế hệ khác gìn giữ và nuôi dưỡng… Dân ca là một mảnh đất trù phú, một kho tàng âm điệu vô tận, nơi tập trung của tất cả những nhân tố thể hiện trực tiếp nhất, sinh động nhất tính cách dân tộc của một địa phương hay một dân tộc nào đó.

Và nền âm nhạc chuyên nghiệp với tất cả những hình thức phong phú muôn màu muôn vẻ của nó cũng đều bắt nguồn từ di sản dân tộc, từ vốn cổ truyền của thế hệ trước để lại. Vì thế, tìm hiểu được kho tàng quý báu ấy đã là một chuyện không dễ, nhưng cái khó hơn hết, cái quyết định hơn hết là cần phải biết gạn đục, khơi trong, phải biết chọn lọc, lấy ra cái gì “tinh” nhất để phục vụ tốt cho cái hiện tại. Đó là vấn đề rất thiết yếu mà các nhạc sĩ nghiên cứu, sáng tác, biểu diễn, huấn luyện, không riêng cho một địa phương nào, đều nhận thấy trách nhiệm của mình trước nhân dân trong việc xây dựng một nền văn học nghệ thuật tiên tiến có tính chất dân tộc và tính nhân dân sâu sắc.

Chèo là một loại hình nghệ thuật sân khấu dân gian Việt Nam. Chèo phát sinh và phát triển ở đồng bằng Bắc Bộ. Loại hình sân khấu này phát triển cao, giàu tính dân tộc. Nếu sân khấu truyền thống Trung Quốc có đại diện tiêu biểu là Kinh kịch của Bắc Kinh và sân khấu Nhật Bản là kịch nô thì đại diện tiêu biểu nhất của sân khấu truyền thống Việt Nam là chèo.

[b]Lịch sử[/b] Kinh đô Hoa Lư (Ninh Bình) là đất tổ của sân khấu chèo, người sáng lập là bà Phạm Thị Trân, một vũ ca tài ba trong hoàng cung nhà Đinh vào thế kỷ 10, sau phát triển rộng ra đồng bằng Bắc Bộ. Địa bàn phố biến từ Nghệ – Tĩnh trở ra. Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người Việt.

Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức các lễ hội để vui chơi và cảm tạ thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Từ thiên niên kỷ thứ nhất trước Công nguyên, họ đã biết biểu diễn các vở chèo đầu tiên trên sân đình. Nhạc cụ chủ yếu của chèo là trống chèo. Chiếc trống là một phần của văn hoá cổ Việt Nam, người nông dân thường đánh trống để cầu mưa và biểu diễn chèo.

Chèo bắt nguồn từ âm nhạc và múa dân gian, nhất là trò nhại từ thế kỷ 10. Qua thời gian, người Việt đã phát triển các tích truyện ngắn của chèo dựa trên các trò nhại này thành các vở diễn trọn vẹn dài hơn. Sự phát triển của chèo có một mốc quan trọng là thời điểm một binh sỹ quân đội Mông Cổ đã bị bắt ở Việt nam vào thế kỷ 14. Binh sỹ này vốn là một diễn viên nên đã đưa nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt Nam.

Trước kia chèo chỉ có phần nói và ngâm các bài dân ca, nhưng do ảnh hưởng của nghệ thuật do người lính bị bắt mang tới, chèo có thêm phần hát. Vào thế kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không cho phép biểu diễn chèo trong cung đình, do chịu ảnh hưởng của đạo Khổng. Do không được triều đình ủng hộ, chèo trở về với những người hâm mộ ban đầu là nông dân, kịch bản lấy từ truyện viết bằng chữ Nôm. Tới thế kỷ 18, hình thức chèo đã được phát triển mạnh ở vùng nông thôn Việt Nam và tiếp tục phát triển, đạt đến đỉnh cao vào cuối thế kỷ 19.

Những vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim Nham, Trương Viên xuất hiện trong giai đoạn này. Đến thế kỷ 19, chèo ảnh hưởng của tuồng, khai thác một số tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích truyện Trung Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế kỷ 20, chèo được đưa lên sân khấu thành thị trở thành chèo văn minh. Có thêm một số vở mới ra đời dựa theo các tích truyện cổ tích, truyện Nôm như Tô Thị, Nhị Độ Mai. [b]Các đặc trưng của chèo[/b] Nội dung Không giống tuồng chỉ ca tụng hành động anh hùng của các giới quyền quý, chèo miêu tả cuộc sống bình dị của người dân nông thôn.

Khát vọng sống thanh bình giữa một xã hội phong kiến đầy bất công. nhiều vở chèo còn thể hiện cuộc sống vất vả của người phụ nữ sẵn sàng hy sinh bản thân vì người khác. Nội dung của các vở chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên một mức cao bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc.

Trong chèo, cái thiện luôn thắng cái ác, các sỹ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, làm quan còn người vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Các tích trò chủ yếu lấy từ truyện cổ tích, truyện Nôm; ca vũ nhạc từ dân ca dân vũ; lời thơ chủ yếu là thơ dân gian. Lối chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời như các vở: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc, Quan Âm Thị Kính. Ngoài ra chèo còn thể hiện tính nhân đạo, như trong vở Trương Viên. Tính chất Chèo luôn gắn với chất “trữ tình”, thể hiện những xúc cảm và tình cảm cá nhân của con người, phản ánh mối quan tâm chung của nhân loại: tình yêu, tình bạn, tình thương. Nhân vật trong chèo Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ, chuẩn hóa và rập khuôn.

Tính cách của các nhân vật trong chèo thường không thay đổi với chính vai diễn đó. Những nhân vật phụ của chèo có thể đổi đi và lắp lại ở bất cứ vở nào, nên hầu như không có tên riêng. Có thể gọi họ là thầy đồ, phú ông, thừa tướng, thư sinh, hề v.v…Tuy nhiên, qua thời gian, một số nhân vật như Thiệt Thê, Thị Kính, Thị Mầu, Súy Vân đã thoát khỏi tính ước lệ đó và trở thành một nhân vật có cá tính riêng. Diễn viên đóng chèo nói chung là những người không chuyên, hợp nhau trong những tổ chức văn nghệ dân gian gọi là phường chèo hay phường trò…”Hề” là một vai diễn thường có trong các vở diễn chèo.

Anh hề được phép chế nhạo thoải mái cũng như những anh hề trong cung điện của vua chúa Châu Âu. Các cảnh diễn có vai hề là nơi để cho người dân đả kích những thói hư tật xấu của xã hội phong kiến hay kể cả vua quan, những người có quyền, có của trong làng xã. Có hai loại hề chính bao gồm :hề áo dài và hề áo ngắn Kỹ thuật kịch Đây là loại hình nghệ thuật tổng hợp các yếu tố dân ca, dân vũ và các loại hình nghệ thuật dân gian khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là hình thức kể chuyện bằng sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng, và có thể được biểu diễn ngẫu hứng.

Sân khấu chèo dân gian đơn giản, những danh từ chèo sân đình, chiếu chèo cũng phát khởi từ đó. Đặc điểm nghệ thuật của chèo bao gồm yếu tố kịch tính, kỹ thuật tự sự, phương pháp biểu hiện tính cách nhân vật, tính chất ước lệ và cách điệu. Ngôn ngữ chèo có những đoạn sử dụng những câu thơ chữ Hán, điển cố, hoặc những câu ca dao với khuôn mẫu lục bát rất tự do, phóng khoáng về câu chữ. Chèo không có cấu trúc cố định năm hồi một kịch như trong sân khấu Châu Âu mà các nghệ sỹ tham gia diễn chèo thường ứng diễn.

Do vậy, vở kịch kéo dài hay cắt ngắn tuỳ thuộc vào cảm hứng của người nghệ sỹ hay đòi hỏi của khán giả. Không giống các vở opera buộc các nghệ sỹ phải thuộc lòng từng lời và hát theo nhạc trưởng chỉ huy, nghệ sỹ chèo được phép tự do bẻ làn, nắn điệu để thể hiện cảm xúc của nhân vật. Số làn điệu chèo theo ước tính có khoảng trên 200. Nhạc cụ Chèo sử dụng tối thiểu là hai loại nhạc cụ dây là đàn nguyệt và đàn nhị đồng thời thêm cả sáo nữa. Ngoài ra, các nhạc công còn sử dụng thêm trống và chũm chọe. Bộ gõ nếu đầu đủ thì có trống cái, trống con, trống cơm, thanh la, mõ. Trống con dùng để giữ nhịp cho hát, cho múa và đệm cho câu hát.

Có câu nói ” phi trống bất thành chèo” chỉ vị trí quan trọng của chiếc trống trong đêm diễn chèo. Trong chèo hiện đại có sử dụng thêm các nhạc cụ khác để làm phong phú thêm phần đệm như đàn thập lục, đàn tam thập lục, đàn nguyệt, tiêu v.v… [b]Phân loại chèo[/b] Chèo sân đình Chèo sân đình là loại hình chèo cổ của những phường chèo xưa, thường được biểu diễn ở các sân đình, sân chùa, sân nhà các gia đình quyền quý. Sân khấu chèo sân đình thường chỉ là một chiếc chiếu trải ngoài sân, đằng sau treo chiếc màn nhỏ, diễn viên và nhạc công ngồi hai bên mép chiếu tạo dàn đế. Chèo diễn theo lối ước lệ, cảnh trí chỉ được thể hiện theo ngôn ngữ, động tác cách điệu của diễn viên. Đạo cụ của người diễn hay sử dụng là chiếc quạt.

Chèo cải lương Chèo cải lương là một dạng chèo cách tân do Nguyễn Đình Nghi khởi xướng và theo đuổi để thực hiện từ đầu những năm 1920 đến trước Cách mạng tháng Tám 1945, theo xu hướng phê phán tính ước lệ của chèo cổ. Chèo cải lương được soạn thành màn, lớp, bỏ múa và động tác cách điệu trong diễn xuất, xử lý những mô hình làn điệu chèo cổ, đưa nguyên những bài dân ca có sẵn vào bổ sung cho hát chèo. Bộ “Tám trận cười” của Nguyễn Đình Nghi gồm những vở nổi tiếng. Chèo chái hê Chèo chái hê là loại hình dân ca hát vào rằm tháng bảy hàng năm, hoặc trong đám tang, đám giỗ của người có tuổi thọ, có nguồn gốc từ việc kết nghĩa giữa 2 làng Vân Tương (Bắc Ninh) và Tam Sơn (Đông Anh, Hà Nội), gồm có các phần: 1. Giáo roi, 2. Nhị thập tứ hiếu, 3. Múa hát chèo thuyền cạn, và 4. Múa hát kể thập ân. Kết thúc chương trình hát chèo chái hê thường là hát quan họ.

Hát Then là loại hình nghệ thuật văn hoá dân gian luôn có sức sống khá mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái… Ngày ngày đi lên nương làm rẫy, đêm đêm lại quay quần bên bếp lửa cùng nhau hát lên những bài Then cổ như Cốc tính, Sự tích mác ngỏa, then kì yên giải hạn, cáp tơ hồng…

Hát Then là loại hình nghệ thuật văn hoá dân gian luôn có sức sống khá mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Thái… Ngày ngày đi lên nương làm rẫy, đêm đêm lại quay quần bên bếp lửa cùng nhau hát lên những bài Then cổ như Cốc tính, Sự tích mác ngỏa, then kì yên giải hạn, cáp tơ hồng…

Trải qua thời gian, điệu hát Then đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu là linh hồn trong đời sống văn hóa của bà con nơi đây. Nhưng để điệu hát Then phát triển đến ngày hôm nay, một phần lớn nhờ công của những con người đã gìn giữ, thổi hồn vào điệu hát Then độc đáo này.

Hát Then, hát bằng cả tấm lòng

Từ khi được thưởng thức điệu hát Then trong một đêm biểu diễn hát Then tại Hà Nội tôi đã mê say đắm điệu hát độc đáo này. Mặc dù không lớn lên trên quê hương hát Then nhưng những bài hát Then của đồng báo các dân tộc vùng cao như ngấm vào máu khiến tôi nuôi hy vọng sẽ có một ngày được lên “vương quốc” của điệu hát nổi tiếng này để có thể nghe tiếng hát ngọt ngào từ những nghệ nhân nơi đây. May thay, nhân Liên hoan đàn Tính – hát Then lần thứ 3 được tổ chức tại tỉnh Bắc Cạn, tôi có dịp được tìm về cái nôi của làn điệu hát Then, khao khát đi tìm những nghệ nhân sống chết với nghệ thuật hát Then, đi tìm một kho tàng di sản quý và những “báu vật sống”.

Nói đến nghệ nhân hát Then, nhiều người chỉ cho chúng tôi đến gặp nghệ nhân Nông Trọng Quyết. Tiếp chuyện với chúng tôi anh Quyết rất phấn khởi. Sinh ra trong một gia đình không có truyền thống hát Then tại huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn nhưng con đường đến với hát Then, đàn Tính của anh Nông Trọng Quyết như một thứ duyên thầm. “Từ nhỏ khi nghe hát Then tôi đã rất ấn tượng và quyết phải học cho bằng được, hát Then gắn liền với cuộc đời tôi từ đó”. Anh Quyết cho biết “Theo quan niệm dân gian, Then có nghĩa là Thiên, Thiên tức là “trời”, được coi là điệu hát của thần tiên truyền lại. Chính vì thế, trong đời sống của người Tày cổ, nó được dùng trong những sự kiện trọng đại hay lễ cầu an, cầu mùa, gọi hồn…Đồng bào Tày quan niệm, những điệu then giúp gửi lời cầu khấn đến nhà trời”.

Anh còn kể cho chúng tôi một truyền thuyết đã được lưu truyền từ đời này sang đời khác gắn liền với môn nghệ thuật văn hóa dân gian đặc sắc này “Truyền thuyết xưa kể rằng: Cây đàn Tính có 12 dây, mỗi khi tiếng đàn Tính cất lên, cỏ cây muông thú, vạn vật trên thế gian đều bị mê hoặc. Đến cả thần tiên trên trời cũng bị mê tiếng đàn mà trở nên lười nhác, bê trễ công việc. Thấy sự nguy hiểm  của cây đàn, Ngọc Hoàng bèn sai bèn sai tước đi 10 dây, chỉ để lại 2 dây như bây giờ. Nhưng không vì thế mà đàn mất đi sức hút với con người”. “Hát Then không có đàn Tính cũng chẳng khác nào bữa cơm thiếu muối, và hát Then không có đàn Tính, điệu Then của người Tày không thể bay cao, vang xa”, anh cho biết.

Từ tình yêu với nghệ thuật hát Then, bao năm nay anh miệt mài tìm kiếm những điệu Then cổ để gửi đến những người mê hát. Nhiều lời Then cổ tưởng như đã mất được anh tìm lại, trở thành “di sản” trong kho tàng văn hoá dân tộc Tày. Không chỉ dừng lại ở ở việc sưu tầm, biên soạn, anh còn sáng tác, đặt lời cho những làn điệu Then ca ngợi tình yêu lao động, lứa đôi và tình yêu quê hương đất nước. Những điệu Then sinh động do anh sáng tác, đặt lời đã khơi dậy tình yêu, sự đam mê ở nhiều thanh niên dân tộc.  Trong quá trình hoạt động nghệ thuật, anh đã giành được nhiều giải thưởng tại các cuộc liên hoan hát then như: Huy chương vàng các tiết mục tấu sáo Mông và hát Then “Người chiến sĩ biên cương”, năm 1986 tại Hội diễn lực lượng vũ trang Quân khu I, Huy chương vàng tiết mục “Đêm trăng bản Mông” tại Ngày hội văn hoá các dân tộc tỉnh Thái Nguyên và gần đây đạt Huy chương vàng giọng hát dân ca dân tộc tại Liên hoan tiếng hát phát thanh truyền hình Việt Nam và là tác giả đoạt giải A đặt lời hay nhất.

9 đời dành cho Then trong một gia đình

Bản Tinh bé nhỏ nằm nép mình trên sườn núi, mây trắng giăng giăng bay lượn. Ở đó lúc nào cũng ngân lên tiếng hát ngọt ngào của nghệ nhân Nguyễn Văn Quyền. Khi nói về hát Then, đôi mắt ông sáng lên lạ lùng. Ông cho biết, từ bé, niềm đam mê then dường như đã ngấm vào máu, vào tâm hồn. “Trong Then có nhiều loại gồm Then cầu phúc, cầu tài, lộc, Then kỳ yên giải hạn, Then buồn, vui, nhưng tất cả đều mang một âm hưởng dịu dàng, ấm cúng chất chứa bao tâm sự về cuộc sống của con người.

Dòng Then của gia đình ông được thừa nhận là một loại hình nghệ thuật tín ngưỡng cổ, thể hiển dưới ngôn ngữ hán nôm. Dòng Then cổ này hình thành trong một gia đình có dòng dõi là người hát then, nếu trong họ có người qua đời thì phải có người nối dõi” – Ông cho biết. Ông không nhớ điệu hát Then trong gia đình ông có từ khi nào, chỉ nhớ đến đời ông đã là đời thứ 9, không chỉ vậy con cháu ông đều thuộc lầu làu từng tích Then, từng làn điệu múa Then.
Biết tôi là người yêu Then, ông không ngần ngại biểu diễn một trích đoạn trong Lẩu then Phò mã. Ở cái tuổi 83 nhưng những làn điệu Then của ông vẫn say đắm  lắm, ngọt ngào lắm và làm ngất ngây những người mê điệu Then cổ.

Báu vật điệu hát Then

Tại liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính lần thứ III, chúng tôi rất ấn tượng khi nghe tác phẩm then “Cốc Tính” do nghệ nhân Lưu Đình Bạo (Xã Dương Sơn – Thị xã Bắc Kạn biểu diễn. “Cốc Tính” có nghĩa là “sự tích về cây đàn Tính” giải thích cho mọi người hiểu rằng  tại sao cây đàn Tính từ 12 dây nay chỉ còn 3 dây. Tâm sự với chúng tôi ông Bạo cho biết, ông rất tự hào khi được đại diện cho tỉnh Bắc Cạn biểu diễn điệu hát Then tại liên hoan”. Nói về hát Then, ông cho biết “Hát Then có nhiều bài bản, làn điệu. Người Tày, người Nùng không kể tuổi tác, giới tính, những người mê tín cũng như không mê tín rất thích nghe hát Then. Một vài tộc khác như người Mông, Việt ở trong vùng cũng tiếp nhận thể loại hát này trong đời sống tinh thần của mình. Lời hát theo hình thức diễn xướng tổng hợp ca nhạc. Đàn Tính, múa, diễn với nhiều tình huống khác nhau. Đảm nhiệm chức năng của một diễn viên tổng hợp. Họ vừa hát, tự đệm, vừa múa và diễn để thể hiện nội dung câu hát, đôi khi còn biểu diễn cả những trò nhai chén, dựng trứng…”
Trong nghệ thuật hát Then ở Bắc Cạn, ông Lưu Đình Bạo một nghệ nhân cao tuổi, người đang giữa một kho tàng Then cổ, sản phẩm vô giá đó hơn lúc nào hết cần phải được lưu giữa, bảo tồn và phát huy. Nói về việc lưu truyền loại hình Then bản địa này ông Bạo hiện đã truyền lại cho 2 người con trai trong gia đình những bài Then cổ truyền thống và đặc sắc nhất nhưng bên cạnh lòng tự hào vì có 8 đời theo nghề hát. Hầu hết những bài Then phổ biến mà ông vẫn thường sử dụng chính là sản phẩm mà được truyền lại từ thế hệ đi trước, điều đó chính là sự ban phước, để đời, lòng tự tôn của một dân tộc, chúng được nâng niu như một bảo bối mà ở đó chỉ có dòng họ Lưu mới biết. Sau nhiều năm cống hiến và đóng góp cho thành tựu văn hoá của tỉnh, ông Bạo được công nhận là nghệ nhân. Hai lần tham gia Liên hoan hát Then, đàn Tính toàn quốc tổ chức tại Quảng Ninh và Cao Bằng ông Bạo đều nhận giải thưởng với các tác phẩm  “Vọng én”, và “Con trẻ đầy tháng”.

Hát then là di sản văn hóa – Tại sao không ?

Hát Then vốn sản phẩm sáng tạo của rất nhiều thế hệ đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái. Trải qua thời gian, những sản phẩm văn hóa này đã trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng báo các dân tộc miền núi phía Bắc.  Hát Then luôn có sức sống mãnh liệt trong đời sống nhân dân. Là niềm tự hào đối với người dân tộc Tày, Nùng, Thái. Hát Then là nghệ thuật có sức lan toả mạnh mẽ. Hiện nay, một số đồng bào người Tày, Nùng, Thái ở khu vực phía Bắc, chuyển đến sinh sống ở những vùng quê mới ở các tỉnh phía cực Nam của Tổ quốc đã mang theo nghệ thuật truyền thống này và ở đó, hát Then – đàn Tính đã có sức sống của nó.

Trên thực tế, nếu chúng ta không tranh thủ khai thác để các nghệ nhân truyền dạy cho con cháu thì giá trị đặc sắc của nghệ thuật này sẽ bị mai một. Con đường giúp cho hát Then, đàn Tính luôn tồn tại và có sức sống mãnh liệt bởi hiện nay ở nhiều nơi, người dân vẫn phát huy nghệ thuật này không chỉ trên sân khấu mà còn diễn trong ngày lễ tết, tổ chức cầu an, cầu may, chúc thọ…Qua tìm hiểu chúng tôi được biết, để khắc phục và phát huy những thế mạnh của những nghệ nhân cao tuổi, Sở VH – TT và DL Bắc Kạn cũng đã tổ chức mời các nghệ nhân hướng dẫn, truyền dạy loại hình nghệ thuật này cho thế hệ trẻ. Đồng thời, tỉnh còn gắn hát Then – đàn Tính với làm du lịch, vừa góp phần nâng cao đời sống tinh thần, giúp đồng bào có công ăn việc làm cải thiện cuộc sống, vừa tăng thêm phần hấp dẫn đối với du khách khi đến với Bắc Kạn.

Một thông tin đáng mừng đối với những nghệ nhân hát then nói riêng và đông đảo người mê làn điệu then nói riêng đó là Bộ VHTT&DL đã có đề xuất ý kiến sẽ xây dựng hồ sơ đề nghị công nhận hát Then – đàn Tính là Di sản văn hoá phi vật thể của nhân loại. Vấn đề là xây dựng vào thời điểm nào, chứ hát Then – đàn Tính hoàn toàn xứng đáng được vinh danh